Đinh Nho Công ( 1637- ?) người xã Yên Ấp nay thuộc xã Sơn Hòa (Hương Sơn) là người thông minh, có chí đèn sách, 34 tuổi đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Canh Tuất niên hiệu Cảnh Trị thứ 8 (1670) đời vua Lê Huyền Tông. Khoảng năm Nhâm Tuất niên hiệu Chính Hòa (1692) ông giữ chức Tham Chính xứ Sơn Nam, sau được thăng Thiêm đô Ngự sử rồi vì phạm lỗi bị truất xuống Tự Khanh. Sự tích đền Bạch Vân truyền lại, năm ông khoảng 30 tuổi, một hôm nằm mơ thấy mình đang đi cày ở vùng Cồn Lây bỗng gặp một bà lão đi đến, dáng người phúc hậu, thanh nhã, gặp ông bà lão rất đỗi vui mừng nói : “Xin chào ngài Đô Ngự sử” và bảo: “Theo tôi thì Ngài nên về lo việc bút nghiên sẽ tốt hơn, về sau sự nghiệp sẽ hiển hách hơn là đi cày, ở nhà đi cày sẽ phí mất một nhân tài của đất nước”. Nói xong bà lão biến mất. Đinh Nho Công đem kể lại giấc mơ ấy với mẹ mình, bà rất mừng và bảo con nên nghe theo lời của bà lão. Sau đó, Đinh Công nuôi chí đèn sách và ra Thanh Hóa tìm thầy học tập. Ra Thanh Hóa, Đinh Nho Công kết bạn được với một nho sinh học giỏi thông minh lỗi lạc, đó là Trần Toản. Sau 3 năm đèn sách miệt mài cả hai ông đều thi đỗ cử nhân. Trước lúc chia tay, hai người hứa hẹn với nhau về nhà tiếp tục chăm lo học hành để 3 năm sau cùng ra kinh đô Thăng Long dự khoa thi Hội. 3 năm đèn sách trôi qua, sắp đến ngày hẹn Đinh Nho Công nằm mơ thấy mình đang trên đường đi thi, vừa đến Bích Kiều gần chợ Thượng (Đức Thọ) thì gặp Trần Toản cưỡi ngựa trắng đi lên huyện Hương Sơn quê mình. Gặp nhau hai người rất đỗi vui mừng, Trần Toản nói: “Khoa thi này chỉ có mình chú đi thi còn ta đã về trời được hơn một tháng rồi. Bài vở tôi đã soạn cả đang để ở nhà, chú ra gặp nhà tôi mà lấy. Phen này ta mừng cho chú đậu Tiến sĩ, nhưng đậu rồi đừng quên ơn ta. Chú làm cho ta một cái đền ở làng chú để đêm hôm qua lại cho vui”. Tỉnh dậy, Đinh Nho Công cảm thấy rất bàng hoàng về giấc mơ ấy. Sau đó ông ra Thanh Hóa thì quả nhiên đúng như vậy.
 |
Đền cổ Bạch Vân với kiến trúc đậm dấu ấn văn hóa cuối Lê đầu Nguyễn ở xã Sơn Thịnh - Hương Sơn |
Khoa thi năm Canh Tuất (1670) Đinh Nho Công đậu Tiến sĩ, chính trong đêm Vinh quy bái tổ, Đinh Nho Công lại nằm mộng thấy Trần Toản đến làm lễ mừng đại khoa và dặn rằng: “ Ngày mai xuống làng Thịnh Xá thấy đám mây tụ ở đâu thì dựng đền cho ta ở đó để nhớ ơn tình bạn tri kỷ không bao giờ phai”. Sau đó Tiến sĩ Đinh Nho Công thấy một đám mây trắng dồn tụ dày dặc ở vùng Cồn Mai làng Thịnh Xá do vậy ông đã cho xây dựng đền tại đây và đặt tên là Bạch Vân (đền Mây Trắng).
Ngôi đền ban đầu được làm bằng tranh nứa nhưng về sau được tôn tạo lại khang trang lộng lẫy vào thời kỳ cuối thời Lê đầu đời Nguyễn với ba tòa Thượng điện, Trung điện, Hạ điện và nhà nghĩa thương ở trước đền. Từ đó về sau ngôi đền rất linh thiêng ai đến cầu khoa danh đều được như nguyện ước. Chính con trai của Đinh Nho Công là Đinh Nho Hoàn cũng gặp giấc mơ kỳ lạ sau khi đến làm lễ cầu khoa danh tại đền. Về sau Đinh Nho Hoàn đậu Hoàng giáp khoa thi năm thi Canh Thìn (1700), làm quan Ngự sử trong triều vua Lê Hy Tông. Hoàng giáp Đinh Nho Hoàn còn lưu lại câu đối để nhắc lại sự tích ấy: “Thần bút hà niên hoàng bảng trợ/ Linh từ chung cổ Bạch Vân lưu” (Bút thần năm trước nên bảng vàng/ Đền cổ ngàn năm dấu Bạch Vân).
 |
Một trong những hiện vật còn được giữ gìn trong đền |
Sau khi Tiến sĩ Đinh Nho Công mất, để ghi nhớ công lao của ông, nhân dân làng Thịnh Xá đã thờ trong đền Bạch Vân với nghi thức như một vị Thành hoàng của làng. Bài vị thờ trong đền ghi rõ: “ Đương cảnh Thành hoàng anh linh hiển ứng, Cồn Mai phúc thần Đại vương, lịch triều gia phong Thượng đẳng tôn thần”. Về sau, nhân dân làng Thịnh Xá tiếp tục xây dựng gác chuông và chùa làng vào phía sau đền Bạch Vân, gọi là chùa Thịnh Xá để có nơi cho nhân dân tu hành.
Di tích đền Bạch Vân và chùa Thịnh Xá thuộc loại hình kiến trúc nghệ thuật đã được xếp hạng di tích quốc gia. Trải qua bao thăng trầm của thời gian, đền Bạch Vân đã bị xuống cấp một phần nhưng vẫn còn nguyên vẹn là một quần thể kiến trúc cuối Lê đầu Nguyễn ở tỉnh Hà Tĩnh. Có thể thấy rất rõ, đền Bạch Vân là một trong những di tích được chạm khắc một cách rất công phu và đầy tính nghệ thuật trên chất liệu gỗ truyền thống là gỗ mít, với cách bài trí đăng đối hài hòa, các chủ đề trang trí phản ánh đời sống văn hóa dân gian truyền thống như rồng, phượng, cá chép hóa rồng, voi, ngựa, công, con quốc, rùa, hươu, những cây cảnh rất quen thuộc như trúc, mai, sen v.v.. Trên các bộ phận kiến trúc bằng gỗ, người thợ xưa đã triệt để chạm khắc các cảnh vật vô cùng sinh động dí dỏm, đã nâng cao được giá trị kiến trúc và nghệ thuật trang trí lên đến đỉnh cao, góp thêm cho kho tàng kiến trúc trúc đình đền Việt Nam những giá trị không nhỏ. Cũng như đền Bạch Vân, chùa Thịnh Xá cũng được chạm trổ công phu, với các đề tài dân gian như lá sen, hoa sen, rùa. Đặc biệt là các đầu dư của 2 gian giữa của chùa, được các nghệ nhân xưa tạo tác rất công phu và có rất có ý đồ, nhằm tạo cho chùa nét đặc sắc, tươi tắn thông qua lối chạm lộng với đề tài là đầu rồng biểu hiện của sự thanh cao của đấng minh quân. Trên các thượng lương, kẻ ngồi, kẻ bẩy, xà dọc cũng được chạm trổ cầu kỳ với các đề tài đầu dơi, chim phượng, ngựa đầu rồng. Tuy nhiên, những tác phẩm nghệ thuật đó giờ đã bị hư hỏng nặng cần được tu bổ khẩn cấp.
Trước những giá trị to lớn về mặt văn hóa ấy của đền Bạch Vân, trên cơ sở những đánh giá về hiện trạng khu di tích, UBND tỉnh Hà Tĩnh đã phê duyệt dự án Đầu tư tu bổ, tôn tạo chùa Thịnh Xá và đền Bạch Vân với tổng kinh phí dự tính là hơn 20 tỷ đồng. Dự án sẽ tu bổ, tôn tạo đền và chùa hiện có, tu bổ tam quan và xây dựng mới một số hạng mục như: Am hóa vàng, nhà thép bao che đền chính, nhà bảo quản phế tích, chế tác, lắp đặt nội thất đồ thờ.... Trong giai đoạn I, dự án sẽ triển khai thực hiện tu bổ hạng mục chính là Thượng điện, trung điện và hạ điện trong thời gian 1 năm với giá trị gói thầu là 2 tỷ 9 trăm triệu đồng. Dự án nhằm nâng cao giá trị thẩm mỹ của không gian quanh di tích để đưa di tích hiện nay trở thành một không gian sinh hoạt văn hoá tâm linh, văn hóa truyền thống xã hội của cộng đồng mang tính giáo dục cao – một yếu tố quan trọng của môi trường sống khu dân cư mà tại địa phương còn thiếu.
