Nhân dịp kỷ niệm 80 năm nền Giáo dục cách mạng Việt Nam và 81 năm Ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22/12/1944 – 22/12/2025), Hội Cựu giáo chức Hà Tĩnh phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Tĩnh biên soạn và ấn hành cuốn sách “Chân dung các nhà giáo - liệt sĩ trên quê hương Hà Tĩnh”.
Cuốn sách “Chân dung các nhà giáo - liệt sĩ trên quê hương Hà Tĩnh” là công trình tâm huyết, lắng đọng những câu chuyện xúc động về cuộc đời và sự hi sinh cao cả của 124 nhà giáo - liệt sĩ quê hương Hà Tĩnh. Đó là những người sinh ra ở Hà Tĩnh từng dạy học ở nhiều miền đất nước và đã chiến đấu hi sinh, cùng những người từng giảng dạy tại Hà Tĩnh nhưng quê ở các tỉnh, thành khác.
Mỗi câu chuyện, hình ảnh, tư liệu trong cuốn sách không chỉ là ký ức cá nhân, mà còn là một lát cắt sinh động của lịch sử, phản ánh sự khốc liệt của chiến tranh và tinh thần quả cảm của những người thầy, người cô - những chiến sĩ trên mặt trận giáo dục. Họ vừa gieo con chữ, khai mở trí tuệ, vừa trực tiếp cầm súng chiến đấu, góp phần làm nên thắng lợi vĩ đại của dân tộc.
Bố cục cuốn sách
Cuốn sách gồm 524 trang, khổ 16 x 24cm, có 3 phần chính.
Phần thứ nhất: “Lời giới thiệu” của Ban biên tập; bài “Nhà giáo - liệt sĩ Hà Tĩnh, những tấm gương anh dũng, bất khuất” của đồng chí Võ Trọng Hải - Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh (nay giữ chức Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An); bài “Lời tri ân” của TS. Nguyễn Thị Nguyệt - Tỉnh ủy viên, Giám đốc Sở GD&ĐT Hà Tĩnh (nay giữ chức Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh).
Phần thứ hai: Chân dung các nhà giáo - liệt sĩ trên quê hương Hà Tĩnh - giới thiệu 124 gương nhà giáo - liệt sĩ. Trong đó, 3 nhà giáo - liệt sĩ lão thành cách mạng có tên trong các tư liệu lịch sử giáo dục Hà Tĩnh được xếp đầu tiên. Các bài tiếp theo được sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái a, b, c... (các nhà giáo là lãnh tụ cách mạng như Trần Phú, Hà Huy Tập... đã được giới thiệu trong nhiều tư liệu lịch sử khác, nên không đưa vào cuốn sách này).
Phần thứ ba: “Cần tiếp tục hành trình tìm kiếm và tri ân các nhà giáo - liệt sĩ” của Ban biên tập.
Hành trình biên soạn - một nỗ lực thầm lặng
“Chiến tranh đã kết thúc hơn nửa thế kỷ, dòng chảy thời gian không ngừng trôi; nếu những câu chuyện về sự cống hiến, hi sinh của các nhà giáo - liệt sĩ không được kịp thời ghi chép, tổng hợp, thì chúng sẽ dần bị lãng quên...”. Xuất phát từ ý tưởng nhân văn và tinh thần tri ân sâu sắc ấy, Ban biên tập đã nỗ lực không ngừng trong công tác thu thập tư liệu - một việc vô cùng khó khăn khi nhiều nhà giáo hi sinh đã hơn 50 năm, hồ sơ lưu trữ không còn đầy đủ, nhiều đồng đội và thân nhân nay cũng đã khuất. Việc tìm thông tin đôi khi chẳng khác nào “mò kim đáy bể”.
Nhờ sự chỉ đạo, hỗ trợ của Sở GD&ĐT Hà Tĩnh, sự phối hợp trách nhiệm của Hội Cựu giáo chức các cấp, các nhà trường và chính quyền địa phương, cùng nỗ lực của tập thể biên soạn, cuốn sách đã hoàn thành đúng vào dịp kỷ niệm đầy ý nghĩa này.
Những câu chuyện lay động lòng người
Trong 124 chân dung được khắc họa, có biết bao câu chuyện xúc động: Nhà giáo - liệt sĩ Nguyễn Đình Ngô (xã Sơn Hà, huyện Hương Sơn cũ): ông nhập ngũ khi con gái mới hai tuổi, con út còn chưa chào đời. Gần 60 năm sau, cô con gái - cô giáo Nguyễn Thị Mai Hiền - vẫn đau đáu khi cha mình chưa có tên trong danh sách “nhà giáo - liệt sĩ”. Trong lá thư gửi Ban Biên tập Hội Cựu giáo chức Hà Tĩnh, cô viết: “Cha tôi đã mãi mãi ở lại chiến trường Lào, để lại mẹ tôi tuổi 26 với hai con thơ...”
Thầy Trần Xuân Tiến - nguyên giáo viên Trường cấp III Nghi Xuân, hi sinh khi đang làm nhiệm vụ giáo dục ở Tây Nguyên. 35 năm sau, hài cốt thầy mới được đưa về quê nhà Trường Lưu (huyện Can Lộc cũ).
Thầy Nguyễn Xuân Hương (xã Thạch Liên, huyện Thạch Hà cũ) - gia đình đi tìm mộ tận nước bạn Lào. Đứng trước nấm mộ vô danh mang số 73, họ tin rằng đó chính là thầy, bởi đúng năm ấy, nếu còn sống, ông vừa tròn 73 tuổi.
Thầy Phan Văn Mỹ (quê Thạch Linh, TP Hà Tĩnh cũ) - hi sinh tại chiến trường Tây Nguyên năm 1972. Suốt nhiều thập kỷ, gia đình lặn lội tìm kiếm trong vô vọng. Nỗi mong mỏi được một lần thắp nén hương trên phần mộ thầy vẫn lặng lẽ, da diết như một khúc nhạc buồn chưa khép lại.
Ở Can Lộc, nhà giáo - liệt sĩ Nguyễn Xuân Thái có ba anh em đều là liệt sĩ, mẹ được truy tặng danh hiệu “Bà mẹ Việt Nam anh hùng”, cha là chiến sĩ cách mạng bị tù đày - người đã nêu cao tinh thần kiên trung, được Thủ tướng Chính phủ tặng kỷ niệm chương.
Hai cha con - liệt sĩ Nguyễn Xuân Toản và nhà giáo - liệt sĩ Nguyễn Trọng Kim (Đồng Lộc, huyện Can Lộc cũ) là biểu tượng của đức hi sinh cao cả. Đến nay, thân xác thầy Kim vẫn hòa vào núi rừng nước bạn Lào xa xôi, song tên tuổi của hai cha con mãi khắc sâu trong lòng nhân dân.
Nhà giáo Trần Văn Quế sinh năm 1948, quê tại xã Hương Đô, huyện Hương Khê cũ. Gia đình có 7 người con đẻ và một người con nuôi, trong đó 5 người con đã từng cầm súng ra trận bảo vệ Tổ quốc. Nhà giáo Trần Văn Quế và em trai Trần Văn Bảy đã anh dũng hy sinh. Trước khi nhập ngũ, thầy là giáo viên Trường cấp 2 Hương Phúc (xã Phúc Trạch, huyện Hương Khê cũ) - ngôi trường từng gánh chịu mất mát đau thương khi 33 học sinh bị bom Mỹ sát hại vào ngày 9/2/1966. Nỗi đau ấy khắc sâu trong lòng người thầy giáo trẻ, để rồi hai năm sau, thầy lên đường ra trận. Ngày 25/5/1972, thầy anh dũng hy sinh tại chiến trường Bô-lô-ven, nước bạn Lào. Người mẹ kính yêu của thầy - bà Trần Thị Thuận đã được truy tặng danh hiệu “Bà mẹ Việt Nam anh hùng”.
Cảm động hơn cả là câu chuyện của vợ chồng nhà giáo - liệt sĩ Trần Ngọc Lượng và Trần Thị Minh. Năm 1979, hai thầy cô vào vùng biên cương Tây Nguyên dạy học. Tết năm 1982, ở lại trực trường cho đồng nghiệp về quê, họ bị nhóm phản động Fulro vào trường cướp bóc rồi tấn công. Khi hai vợ chồng quyết liệt chống trả để bảo vệ trường, cả hai hi sinh cùng đứa con nhỏ chưa đầy ba tháng tuổi…
Mỗi chân dung, mỗi câu chuyện trong cuốn sách là một bài ca bất tử về lòng yêu nước, tinh thần cách mạng và nhân cách cao đẹp của các nhà giáo - liệt sĩ. Họ đã sống giản dị, chiến đấu anh dũng và ngã xuống trong tư thế hiên ngang, để hôm nay đất nước nở hoa, quê hương Hà Tĩnh rạng ngời trong hòa bình, hạnh phúc.
Tri ân và lan tỏa
Cuốn “Chân dung các Nhà giáo - liệt sĩ trên quê hương Hà Tĩnh” là tập hợp các bài viết của nhiều tác giả, nhiều nhóm tác giả là nhà giáo, cựu nhà giáo; có những tác giả là con đẻ, con dâu, cháu của liệt sỹ… Đây là một công trình tri ân thiêng liêng, ghi dấu những hi sinh cao cả của 124 nhà giáo - những người đã hóa thân vào non sông đất nước.
Đây không chỉ là một tài liệu quý giá trong giáo dục truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”, mà còn là nguồn cảm hứng, bài học vô giá cho các thế hệ hôm nay và mai sau về lòng yêu nước, trách nhiệm và lý tưởng sống cao đẹp.
Cuốn sách cũng thể hiện nghĩa cử tri ân sâu sắc của Hội Cựu giáo chức, các cán bộ và nhà giáo Hà Tĩnh đối với những đồng nghiệp đã hi sinh vì Tổ quốc, góp phần khơi dậy niềm tự hào và bồi đắp truyền thống yêu nước trong các tầng lớp nhân dân.