Amanda Ngọc Nguyễn sẽ trở thành người phụ nữ gốc Việt đầu tiên bay vào vũ trụ, trên chuyến phóng tên lửa New Shepard sắp tới của tập đoàn hàng không vũ trụ Blue Origin. Chuyến bay được tổ chức phi lợi nhuận Space for Humanity (S4H) của Mỹ tài trợ, theo diện Chương trình Phi hành gia Công dân dành cho những cá nhân có ảnh hưởng từ nhiều tầng lớp xã hội Mỹ.
Quê ngoại của Amanda ở Bạc Liêu, cô sinh ra năm 1991 và lớn lên tại bang California, luôn thể hiện năng lực xuất sắc trong học tập trước khi vào Đại học Harvard ở bang Massachusetts và thực tập ở NASA, nuôi dưỡng ước mơ chinh phục vũ trụ. Cô cũng từng giữ chức phó liên lạc viên Nhà Trắng tại Bộ Ngoại giao Mỹ.
Nhưng biến cố lớn xảy ra khi cô bị bạn học tấn công tình dục năm 2013, trong thời gian theo học Đại học Harvard. Biết rằng để truy tố kẻ đã tấn công mình ra tòa là một cuộc đấu tranh lâu dài và tốn kém, cô đã nộp một bộ bằng chứng y tế về hành vi xâm hại (rape kit) lên chính quyền bang này.
Với nạn nhân tấn công tình dục, tìm kiếm công lý có thể là quá trình kinh hoàng và khiến họ xấu hổ. Trái với quy định liên bang Mỹ, tại một số bang ở nước này, nạn nhân còn phải trả tiền cho quá trình đánh giá y tế để tố cáo thủ phạm.
Cảnh sát Massachusetts cho biết theo luật của bang này và một số bang khác của Mỹ, nạn nhân bị tấn công tình dục có thời hạn 15 năm để khởi kiện kẻ xâm hại, nhưng trong thời gian đó, họ phải làm thủ tục gia hạn "rape kit" 6 tháng một lần.
"Rape kit" sẽ bị tiêu hủy nếu nạn nhân không làm thủ tục gia hạn sau 6 tháng. "Để tiến hành thủ tục gia hạn, tôi phải trải qua 6 giờ trong bệnh viện", Amanda từng chia sẻ.
Theo Mạng lưới Chống Cưỡng bức, Lạm dụng và Loạn luân Mỹ (Rainn), quy trình khám nghiệm liên quan đến tội danh tấn công tình dục có thể kéo dài nhiều giờ, tùy thuộc vào nhiều yếu tố. Trong quy trình này, nhân viên khám nghiệm sẽ kiểm tra cơ thể nạn nhân từ đầu tới chân, nhằm tìm kiếm bằng chứng ADN có thể tố giác thủ phạm.
"Về cơ bản, hệ thống đó khiến tôi luôn phải sống cuộc đời của mình theo cái ngày bị cưỡng hiếp", cô nói với Guardian hồi năm 2016.
Bất cập ở Massachusetts khiến Amanda tự hỏi luật bang khác như thế nào. Cô nghiên cứu hơn 20 quyền pháp lý dành cho nạn nhân bị tấn công tình dục và nhận ra mức độ bảo vệ dành cho họ tại các bang của Mỹ có khác biệt lớn.
Kansas và Utah gần như không đảm bảo quyền cho nạn nhân bị xâm hại, ngoại trừ việc chính quyền trả phí xét nghiệm y tế ở Utah, còn Kansas cấm bắt nạn nhân phải thực hiện bài kiểm tra nói dối. Trong khi đó, California và thủ đô Washington có luật nghiêm ngặt, nhưng đều không cung cấp bản sao báo cáo từ cảnh sát cho nạn nhân.
Mỹ cũng không có báo cáo thống kê quốc gia về số lượng "rape kit" bị tiêu hủy mà nạn nhân không biết hoặc không đồng ý. Không bang nào có luật quy định lưu trữ "rape kit" cho đến hết thời gian nạn nhân có thể đệ đơn kiện.
Nhận ra bằng chứng tố cáo kẻ tấn công mình có thể bị hủy hoại, Amanda đã gác lại giấc mơ chinh phục vũ trụ, tập trung vào nỗ lực tìm công lý cho bản thân và những nạn nhân bị xâm hại khác bằng cách thay đổi quy định của luật pháp Mỹ.
"Đứng giữa ngã ba, là công lý hay ước mơ trở thành phi hành gia, tôi đã chọn công lý", Amanda kể lại trong video trên mạng xã hội hôm 26/3.
Amanda lập tức hành động. Tháng 11/2014, cô thành lập RISE, tổ chức phi lợi nhuận đại diện cho quyền của nạn nhân tấn công tình dục trên khắp Mỹ. Nhóm gồm các tình nguyện viên và nhà hoạt động, cùng thúc đẩy để đưa vấn đề về quyền của nạn nhân tấn công tình dục ra quốc hội Mỹ.
Hai tháng sau khi RISE xuất hiện, các nghị sĩ Massachusetts thông qua luật với hàng chục quyền mới cho nạn nhân tấn công tình dục. Luật giúp thiết lập hệ thống theo dõi "rape kit", cấm cơ quan hành pháp hủy bằng chứng nếu chưa kiểm tra hay thông báo cho nạn nhân.
Thành công ở Massachusetts mới chỉ là bước đầu trong mục tiêu của Amanda, đó là thông qua một dự luật về quyền của nạn nhân tấn công tình dục ở 50 bang và cả cấp liên bang. RISE tiếp đó soạn thảo đề xuất tương tự cho các nghị sĩ quan tâm tới vấn đề này ở bang California, làm việc với nghị sĩ ở New York.
Tháng 7/2015, Amanda gặp thượng nghị sĩ bang New Hampshire Jeanne Shaheen để thảo luận về dự luật cấp liên bang về quyền của nạn nhân tấn công tình dục. Dự luật được bà Shaheen đệ trình trước quốc hội Mỹ vào tháng 2/2016. Giới chức 12 bang sau đó liên hệ với RISE, ngỏ ý muốn dùng dự luật làm hình mẫu để xây dựng luật tương tự tại bang của họ.
Tháng 9/2016, dự luật của Nguyen được lưỡng viện đồng thuận thông qua ở cả Thượng viện lẫn Hạ viện Mỹ. Tổng thống Mỹ khi đó là Barack Obama ký ban hành luật tháng 10 cùng năm. Liên Hợp Quốc năm 2022 cũng thông qua nghị quyết lên án mọi hình thức bạo lực tình dục và hối thúc các quốc gia hỗ trợ nạn nhân trong quá trình tìm kiếm công lý.
Đạo luật về quyền của nạn nhân tấn công tình dục ước tính tác động đến gần 25 triệu người ở Mỹ, cũng như đem lại quyền lợi chính đáng cho 1,3 tỷ nạn nhân trên toàn thế giới. Nhiều bang Mỹ đã áp dụng đạo luật hoặc dựa vào đó để xây dựng luật bang phù hợp.
"Tôi có thể chấp nhận sự bất công hoặc viết lại luật, và tôi chọn viết lại luật", Amanda nói. "Trong 10 năm qua, tôi đã đổi chiếc kính thiên văn của mình lấy một ngòi bút để soạn thảo các văn bản luật bảo vệ nạn nhân bị xâm hại, và tôi đã thành công".
Amanda gần đây nổi lên là tiếng nói mạnh mẽ của cộng đồng người Mỹ gốc Á và quốc đảo Thái Bình Dương, phản đối nạn thù ghét nhằm vào nhóm người này. Năm 2021, cô chia sẻ video kêu gọi truyền thông tăng cường đưa tin về tình trạng thù ghét chủng tộc ở Mỹ. Vấn đề được Tổng thống Joe Biden chú ý và đưa vào bài phát biểu đầu tiên của ông sau khi nhậm chức.
Năm 2019, Amanda được đề cử giải Nobel Hòa bình vì nỗ lực đấu tranh cho quyền của nạn nhân tấn công tình dục. Năm 2022, tạp chí TIME đưa cô vào danh sách Phụ nữ của năm.
Amanda năm 2016 rời công việc tại Bộ Ngoại giao Mỹ để dành toàn thời gian cho RISE. Cô còn được truyền cảm hứng bởi các cố vấn trong thời gian ở NASA và muốn trở thành phi hành gia.
Thông tin chi tiết về thời gian, địa điểm chuyến bay vào vũ trụ của Amanda chưa được công bố, nhưng cô rất mong chờ hành trình này và tin rằng nó sẽ góp phần thay đổi cách nhìn nhận về tương lai nhân loại.
"Tôi là người Việt Nam. Tôi bay vào không gian cho những cô gái trẻ Việt Nam có thể nhìn thấy chính mình giữa những vì sao", Amanda nói. "Tôi có thể là người đầu tiên, nhưng sẽ không phải là người cuối cùng".