Nguyễn Xuân Linh (1906-1988) sinh ra ở xã Nam Quang, huyện Nam Đàn (cũ), nay là xã Kim Liên, tỉnh Nghệ An, trong một gia đình Nho học. Cụ tham gia cách mạng từ những năm 1930. Cụ vào Đảng tháng 4/1930, được phân công hoạt động ở huyện Hương Khê (cũ) của tỉnh Hà Tĩnh. Tháng 10/1930, bị bắt trong khi đang hoạt động cách mạng, bị kết án 3 năm tù giam và 1 năm quản chế, nhưng đến năm 1931 thì được thả. Sau khi ra tù, cụ tiếp tục hoạt động cách mạng. Tháng 12/1931, Khu ủy lâm thời Vinh được khôi phục, do đồng chí Nguyễn Nhật Tân làm Bí thư cùng 2 ủy viên là Nguyễn Xuân Linh và Nguyễn Đức Bá.
Đến giữa tháng 3/1932, Khu ủy Vinh bị địch phá vỡ, chỉ còn lại Nguyễn Xuân Linh. Giữa tháng 4/1932, cụ triệu tập Hội nghị cán bộ để khôi phục Khu ủy. Cụ được bầu làm Bí thư Khu ủy Vinh. Khu ủy hoạt động được 5 tháng, đến tháng 9/1932 lại bị địch phá vỡ. Cụ Nguyễn Xuân Linh bị bắt giam ở Vinh, bị kết án 13 năm khổ sai và 6 năm rưỡi quản chế, bị đày đi Lao Bảo, Buôn Ma Thuột.
Tháng 9/1943, người đảng viên trung kiên Nguyễn Xuân Linh được tha tù rồi bị giải về Vinh quản chế. Tại đây, Nguyễn Xuân Linh tiếp tục hoạt động, tham gia thành lập Xứ ủy Trung Kỳ. Đến tháng 4/1944, cụ lại bị bắt ở Diễn Châu, bị giam ở Vinh cho đến tháng 3/1945, mới được ra tù.
Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh Nguyễn Xuân Linh (1906-1988). Ảnh: Tư liệu
Ngay sau khi được thả, Nguyễn Xuân Linh đã cùng các đồng chí khác, tiếp tục hoạt động cách mạng, đưa ra chủ trương thành lập Ban Vận động Mặt trận Việt Minh liên tỉnh Nghệ Tĩnh để tập hợp lực lượng, gây dựng phong trào. Ngày 19/5/1945, Ban Vận động Mặt trận Việt Minh liên tỉnh Nghệ Tĩnh được thành lập tại TP Vinh. Đồng chí Nguyễn Xuân Linh được cử làm Trưởng ban Vận động và chịu trách nhiệm liên lạc với Trung ương. Việt Minh liên tỉnh Nghệ Tĩnh đã nhanh chóng tập hợp được đội ngũ và khẩn trương tổ chức hoạt động; thành lập Xưởng in Phạm Hồng Thái, xuất bản báo “Kháng địch” để tuyên truyền, giáo dục, kêu gọi quần chúng tham gia Việt Minh; vạch mặt bản chất của phát xít Nhật và các thủ đoạn bịp bợm của chính quyền thân Nhật; phổ biến, giải thích về đường lối, chủ trương của Trung ương Đảng và Việt Minh; củng cố mối đoàn kết, thống nhất trong Đảng… Dưới sự lãnh đạo của Việt Minh liên tỉnh, phong trào đấu tranh chống Nhật đã được tập hợp và phát triển.
Ngày 8/8/1945, đồng chí Nguyễn Xuân Linh chủ trì Đại hội đại biểu Việt Minh liên tỉnh để kiểm điểm tình hình và bàn kế hoạch chuẩn bị tổng khởi nghĩa. Đại hội đã bầu BCH Việt Minh liên tỉnh do đồng chí Nguyễn Xuân Linh làm Bí thư. Đây chính là ban lãnh đạo cao nhất của cuộc Tổng khởi nghĩa trong Cách mạng Tháng Tám ở Nghệ Tĩnh.
Khởi nghĩa thành công, chính quyền cách mạng chính thức được thành lập. Trong Cách mạng Tháng Tám 1945, Hà Tĩnh là một trong 4 tỉnh của cả nước giành chính quyền sớm nhất toàn quốc, đến ngày 21/8/1945, toàn bộ chính quyền đã về tay Nhân dân. Đồng chí Nguyễn Xuân Linh được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy Nghệ An, Phó Bí thư Xứ ủy Trung Bộ, đến tháng 12/1949 thì chuyển làm Ủy viên Thường vụ, rồi Phó Bí thư Liên Khu ủy IV, Chánh án Tòa án Quân sự Liên khu, sau đó được phân công vào làm Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh. Với Hà Tĩnh, đồng chí Nguyễn Xuân Linh làm Bí thư Tỉnh ủy 2 thời kỳ: 1951-1954 và 1959-1972. Đó là thời gian Bí thư Tỉnh ủy trực tiếp lãnh đạo Đảng bộ và Nhân dân Hà Tĩnh đấu tranh chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, góp phần vào thắng lợi của quân và dân Hà Tĩnh cũng như cả nước.
Thời kỳ 1951-1954, dưới sự lãnh đạo của Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Xuân Linh, Ủy ban Kháng chiến từ tỉnh đến huyện thị được củng cố, thực hiện các nhiệm vụ chính trị của tỉnh Hà Tĩnh; đặc biệt, xây dựng và bảo vệ hậu phương, chi viện kịp thời, liên tục, thông suốt an toàn cho các mặt trận Bình Trị Thiên, Liên khu 5, mặt trận phía Tây (Lào), góp phần vào Chiến thắng Điện Biên Phủ, kết thúc 9 năm kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp.
Về giai đoạn sau, PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Lân nhớ lại: “Năm 1955, lúc đó tôi khoảng 4 tuổi, mẹ và 2 chị em tôi chuyển ra Hà Nội để sống cùng cha. Lúc đó, ông là Tổng Giám đốc Tổng Công ty Lâm thổ sản. Nhưng chỉ được 1 năm, cha tôi lại được Trung ương cử về kiểm tra công tác sửa sai sau cải cách ruộng đất ở Nghệ An, sau đó Trung ương chỉ định làm Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh. Vì vậy, năm 1959, cả nhà tôi chuyển về sinh sống ở Hà Tĩnh”.
Đây là thời kỳ Đảng bộ và Nhân dân Hà Tĩnh thực hiện nhiệm vụ củng cố, đưa miền Bắc tiến lên CNXH, đồng thời kiên quyết đấu tranh chống Mỹ - Diệm nhằm thực hiện thống nhất nước nhà, theo Nghị quyết 14 của Trung ương.
Tháng 9/1960, Đại hội lần thứ III của Đảng thành công, đề ra 2 nhiệm vụ chiến lược cho cách mạng Việt Nam trong giai đoạn mới là xây dựng CNXH ở miền Bắc và đấu tranh thống nhất đất nước. Dưới sự lãnh đạo của Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Xuân Linh, quân và dân Hà Tĩnh vừa sản xuất, vừa chiến đấu, đương đầu với cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ I của đế quốc Mỹ.
PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Lân nhớ lại: Khi chiến tranh ngày càng khốc liệt hơn, đặc biệt sau sự kiện bi thương, ngày 19/8/1968, bom Mỹ ném trúng lán học của Trường cấp III Lý Tự Trọng, nơi tôi đang học làm 16 bạn thiệt mạng, các chú trong Tỉnh ủy bàn với cha tôi: “Anh nên đưa chị và 2 cháu ra Hà Nội cho an toàn hơn”. Nghe vậy cha tôi đã trả lời: “Nhân dân Hà Tĩnh không sợ bom đạn thì vợ con tôi cũng không sợ, không đi đâu hết”.
Hà Tĩnh là nơi “túi bom, chảo lửa”, Bí thư Nguyễn Xuân Linh đã lăn lộn và được sống trong tình yêu thương, bọc đùm của Nhân dân. PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Lân xúc động: “Những năm tháng sống cùng gia đình và học tập ở Hà Tĩnh để lại trong chúng tôi những tình cảm sâu đậm không bao giờ phai mờ”.
Tháng 5/1972, Bí thư Nguyễn Xuân Linh được Trung ương Đảng và Quốc hội điều động ra Hà Nội đảm nhiệm chức vụ Ủy viên BTV Quốc hội rồi Thư ký Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho đến lúc về hưu (tháng 1/1978). Cụ là ĐBQH khóa III và IV.
Do những công lao đóng góp vào sự nghiệp cách mạng, đồng chí Nguyễn Xuân Linh được Đảng và Nhà nước tặng thưởng nhiều huân, huy chương; cao nhất là Huân chương Sao Vàng, Huân chương Hồ Chí Minh. Cụ mất tháng 3/1988, được an táng tại Nghĩa trang Mai Dịch (Hà Nội). Hà Nội và một số địa phương, trong đó có Hà Tĩnh đã đặt tên đường Nguyễn Xuân Linh.
Sinh thời, các cán bộ lãnh đạo chủ chốt ở Nghệ An, Hà Tĩnh, Liên khu 4 đều quý mến và kính phục đồng chí Nguyễn Xuân Linh. Với Hà Tĩnh, cố Bí thư Nguyễn Xuân Linh luôn sâu nặng nghĩa tình. Những cán bộ cùng thời như: Nguyễn Lự - nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh; Nguyễn Tiến Chương - nguyên Bí thư Tỉnh ủy Hà Tĩnh; Trần Quang Đạt - nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh... luôn gắn bó, chia sẻ vui buồn với đồng chí Nguyễn Xuân Linh. Những tình cảm đó cho thấy, cố Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Xuân Linh đã sống trong lòng Hà Tĩnh, vì Hà Tĩnh, mãi mãi được các thế hệ người Hà Tĩnh nhớ đến, tri ân.