Hậu duệ dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu cùng nhau ôn lại những đóng góp của ông cha đối với văn hoá, lịch sử dân tộc.
Làng Trường Lưu trong những ngày cận kề lễ rước bằng công nhận di sản tư liệu ký ức thế giới Hoàng Hoa sứ trình đồ như tất bật và thiêng liêng hơn trong công tác chuẩn bị, trong những hồi ức của những người con dòng họ về ông cha mình. Con cháu dòng họ ở phương xa có rất nhiều người đã trở về. Trong mỗi câu chuyện, trong từng hồi ức của họ đều lấp lánh niềm tự hào về những giá trị mà ông cha đã tạo dựng, đóng góp vào dòng chảy văn hoá dân tộc.
Giá trị đầu tiên mà dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu đóng góp cho nền văn hoá Việt Nam là sự nghiệp dạy học của rất nhiều thế hệ. Từ vị tổ đầu tiên Nguyễn Uyên Hậu là một nhà giáo tại kinh thành Thăng Long, con cháu của dòng họ đã có rất nhiều người theo nghiệp dạy học và trở thành những người thầy nổi tiếng. Trong đó, sáng chói nhất là Thám hoa Nguyễn Huy Oánh – hậu duệ đời thứ 10 của dòng họ.
Thế hệ trẻ trên quê hương Can Lộc tìm hiểu về Mộc bản Trường Lưu được trưng bày ở UBND xã Trường Lộc.
Mặc dù giữ nhiều chức vụ lớn trong triều đình nhưng giá trị văn hoá mà Nguyễn Huy Oánh để lại cho dòng tộc, cho quê hương và đất nước lại là trong thời gian trí sỹ tại quê nhà. Tại quê hương Trường Lưu, Nguyễn Huy Oánh đã lập Phúc Giang thư viện và mở trường dạy học gọi là Trường Lưu học hiệu. Trường học này về sau được đánh giá là một trường có thư viện đầy đủ không thua kém những trường học tầm cỡ tại Thăng Long. Chỉ riêng một Trường Lưu học hiệu và Phúc Giang thư viện đã khiến Trường Lưu nổi lên như một làng văn hiến văn vật. Và, họ Nguyễn Trường Lưu kể từ Nguyễn Huy Oánh trở đi cũng được liệt vào đại tộc đất Hồng Lam.
Cũng chính tại Phúc Giang thư viện, bằng việc cho khắc in gỗ các loại sách mà ngày nay Việt Nam có di sản văn hoá thế giới Mộc bản Trường Lưu. Hệ thống văn bản của mộc bản Trường Lưu được đánh giá là đã vượt qua khuôn khổ của một dòng tộc và có tính giáo dục cao, chứa đựng nhiều thông tin phong phú, đa dạng, có nhiều vấn đề liên quan đến giá trị lịch sử, văn hóa cổ của dân tộc.
Học sinh Trường Tiểu học Trường Lộc thích thú khi tìm hiểu về cuốn sách Hoàng Hoa sứ trình đồ
Ông Nguyễn Huy Quang – tộc trưởng chi 2 họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu cho biết: “Kế thừa truyền thống của dòng họ, hiện nay con cháu theo nghề dạy học rất nhiều. Những viện sỹ, tiến sỹ, giáo sư đầu ngành đang dạy học ở các ngôi trường danh tiếng trong và ngoài nước chính là niềm tự hào, tấm gương sáng, là động lực để con cháu dòng họ học tập và noi theo, tiếp tục đem tài năng, trí tuệ của mình hoà vào dòng chảy văn hoá dân tộc”.
Các thế hệ hậu duệ dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu còn ghi danh vào sự phát triển văn hoá dân tộc bằng sự nghiệp trước tác lừng lẫy. Với việc lập ra “Hồng Sơn văn phái” vang danh cả nước cùng dòng họ Nguyễn Tiên Điền (Nghi Xuân), dòng họ Nguyễn Huy được đánh giá là một cự tộc về trước tác.
Ở lĩnh vực này, tên tuổi tiêu biểu nhất vẫn là Thám hoa Nguyễn Huy Oánh với 40 quyển sách về nhiều vấn đề trong xã hội. Ông chính là người mở đầu cho văn học dòng họ Nguyễn Huy và là tác gia tiêu biểu trong nền văn học Việt Nam thế kỉ XVIII. Trong đó, tác phẩm Hoàng Hoa sứ trình đồ ghi lại hành trình đi sứ Trung Hoa từ cửa ải đến Bắc Kinh, có giá trị về mặt địa lí hành chính và thể hiện tài hội họa của tác giả đã vừa được UNESCO công nhận là di sản tư liệu ký ức thế giới.
Viện sỹ Nguyễn Huy Mỹ chia sẻ với phóng viên Báo Hà Tĩnh về nguyện vọng xây dựng làng văn hoá Trường Lưu nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá của làng cũng như của dòng họ Nguyễn Huy.
Ngoài Nguyễn Huy Oánh, dòng họ Nguyễn Huy còn đóng góp rất lớn cho nền văn học trung đại Việt Nam bằng gia tài thơ Hán Nôm của Nguyễn Huy Quýnh, các truyện thơ Nôm “Hoa Tiên” của Nguyễn Huy Tự và “Mai Đình mộng ký” của Nguyễn Huy Hổ. Các tác phẩm “Hoa Tiên ký” và “Mai Đình mộng ký” đều được đánh giá là tác phẩm tiêu biểu nhất của văn học dòng họ Nguyễn Huy và đã tạo nên những dấu mốc quan trọng trong lịch sử truyện thơ Nôm Việt Nam, nhất là với truyện Nôm bác học.
Viện sỹ Nguyễn Huy Mỹ - Hậu duệ đời thứ 16 của dòng họ, người từng giảng dạy tại Liên bang Nga cho biết: “Trải qua hàng trăm năm, những đóng góp của dòng họ Nguyễn Huy Trường Lưu đối với văn hoá, lịch sử của dân tộc đã và đang được các thế hệ hậu duệ bảo tồn và phát huy. Hiện nay, chúng tôi cũng tích cực phối hợp với chính quyền các cấp, tiến hành lập quy hoạch xây dựng làng văn hoá Trường Lưu nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá của làng và dòng họ Nguyễn Huy”.
Trải qua 20 đời, dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu (Trường Lộc – Can Lộc – Hà Tĩnh) đã đóng góp cho dân tộc 3 danh nhân văn hoá, 2 di sản được UNESCO công nhận là di sản văn hoá thế giới và gần 40 viện sỹ, tiến sỹ, giáo sư đầu ngành. Những “tài sản” ấy không chỉ làm rạng danh dòng họ, quê hương mà còn góp phần to lớn vào các thời kỳ dựng xây đất nước.