Thạch Hà - nghìn năm một vùng văn hóa

(Baohatinh.vn) - Thạch Hà, danh xưng được gợi từ sự tích đá giữa lòng sông, đã trở thành mảnh đất nghìn năm có lẻ. Mang tình cảm ruột rà với tỉnh lỵ Hà Tĩnh, Thạch Hà trở thành chứng nhân của đất và người Hà Tĩnh với nhiều niềm vui, nỗi buồn và những thiên sử vàng chói lọi. Qua thời gian, Thạch Hà hôm nay là huyện phụ cận thành phố, đang từng bước khơi dậy tiềm năng, lợi thế để ổn định và phát triển, hòa nhịp vào sự nghiệp xây dựng Hà Tĩnh thành tỉnh có kinh tế, văn hóa – xã hội phát triển của khu vực Bắc Trung bộ.

Theo sử sách, châu Thạch Hà xưa kéo dài từ hữu ngạn sông Nghèn, sông Hà Hoàng đến dãy Hoành Sơn. Nơi đây lưu dấu đời sống của người Việt cổ cách đây hơn 4.800 năm, qua các hiện vật tại di chỉ khảo cổ học Thạch Lạc, cồn Lôi Mốt (Thạch Vĩnh), Phái Nam (Thạch Lâm). Cùng với các di chỉ khảo cổ, các vết tích hằn in trên đá ở dãy Trà Sơn và các cồn cát chạy dài ở gần chân núi đã chứng minh những biến động địa chất và xã hội tại Thạch Hà, gắn với quá trình phù sa núi bồi lắng biển, cư dân hướng về biển để đánh bắt cá, chinh phục đồng bằng.

Thạch Hà - nghìn năm một vùng văn hóa ảnh 1
Thị trấn Thạch Hà ngày càng đổi mới, hòa nhịp vào sự phát triển của quê hương đất nước. Ảnh: Nhật Quang

Bởi vậy, Breton dầu viết An – Tĩnh cổ lục vào đầu thế kỷ XX vẫn chép: Từ tỉnh lỵ Hà Tĩnh xuống Cửa Sót có đi qua một vùng quanh năm ngập nước, điều đó cho thấy, cách đây mươi thế kỷ, đây là một đầm lầy lớn. Nhắc đến miền đất Thạch Hà, Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Năm Ất Tỵ, niên hiệu Ứng Thiên thứ 12 (1005), mùa đông, tháng 10, Đông Thành vương thua chạy vào đất Cửu Long. Vua đuổi bắt, lại chạy sang Chiêm Thành, chưa đến nơi thì bị người châu Thạch Hà giết chết”. Đây là sự kiện sớm nhất hiện còn lưu lại trong chính sử, khẳng định sự xuất hiện của danh xưng Thạch Hà.

Vậy là đến hôm nay, danh xưng Thạch Hà đã trải qua 1009 năm tồn tại liên tục. Trong một thời kỳ dài, dưới các triều đại phong kiến, Thạch Hà là miền biên viễn, biên giới An Nam - Chiêm Thành (tên núi Nam Giới với nghĩa biên giới phía Nam là vì thế), chiến tranh, giặc giã, trộm cướp triền miên. Đất và người nơi đây đã đi cùng lịch sử, trở thành chứng nhân của bao phen đổi dời, từ Bắc thuộc Tùy, Đường; giao tranh An Nam - Chiêm Thành; chống ngoại xâm Nguyên, Minh, Thanh; rồi chịu cảnh tương tàn Lê - Mạc, Trịnh - Nguyễn. Người dân Thạch Hà từ thế kỷ XVII đã cảm thán đầy xót xa: “Giặc ra, thuyền chúa lại vào/ Cửa nhà lại đổ, hầm hào lại xây”.

Đi qua thời gian, thử thách, người Thạch Hà càng vững bền trái tim sắt đá, kiên trì đấu tranh chống lại các ách thống trị. Đất Thạch Hà hôm nay tự hào là quê hương của 3 vị vua (Hắc đế Mai Thúc Loan, Bố Cái Đại vương Phùng Hưng, Tiền Ngô vương Ngô Quyền) và những tấm gương tiêu biểu như Đô đốc Hồ Phi Chấn, Thượng tướng quân Võ Tá Sắt, Nguyễn Hiền, Từ Hữu Hòe, Nguyễn Sỹ Quý, Đặng Hữu Cán, Nguyễn Hữu Từ, Tiến sĩ quan Thượng thư Trương Quốc Dụng…

Kế thừa khí phách ông cha, đầu thế kỷ XX, đất Thạch Hà nổi lên những tấm gương kiên trung, đóng góp lớn vào sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc: Lý Tự Trọng - người thanh niên cộng sản đầu tiên; Nguyễn Thiếp, Mai Kính - Bí thư Tỉnh ủy. Trong giai đoạn “nước sôi, lửa bỏng”, “làng đỏ” Phù Việt, tiếp đó là Đồng Bàn, Cổ Kênh, Đan Hộ, Tiền Lương, Chi Phan đã thành lập các chi bộ cộng sản, làm cơ sở cho Đảng bộ Hà Tĩnh hoạt động, lãnh đạo nhân dân thổi bùng ngọn lửa cao trào Xô viết 1930-1931.

Từ tâm thức ngưỡng vọng nhân thần, khắp các miền quê, người dân đã chung sức xây dựng đền, miếu tỏ lòng biết ơn như: đền Nen (thờ Lý Nhật Quang, Tô Hiến Thành, Mai Thúc Loan); đền Lê Khôi tưởng vọng Đại tướng quân xả thân vì xã tắc; đền Trương Quốc Dụng tưởng nhớ danh nhân toàn tài; miếu Rõi thờ một giọt máu của Lý Nhật Quang…

Thạch Hà là đất của nhiều nỗi gian truân nhưng cũng là đất phát nhân tài, đất hiếu học. Năm Nhâm Tuất 1442, dưới triều nhà Lê, Nguyễn Hộc (Cổ Kênh) và Phan Viên (xã Bàn Thạch) đã trở thành 2 vị trạng khai khoa cho đất Thạch Hà khi đỗ Nhị giáp tiến sĩ. Từ đó, phong trào học hành, thi cử ngày càng phát triển và thịnh đạt. Lịch sử Đảng bộ huyện Thạch Hà, tập 1 (1930-1945), xuất bản năm 1997 ghi: “Chỉ tính trong phạm vi địa bàn huyện Thạch Hà hiện nay, đời Lê, Nguyễn đã có 24 người đỗ đại khoa… Ở trường hương, hàng chục sĩ tử đỗ hương cống (đời Lê) và 29 người đỗ cử nhân (đời Nguyễn).

Ngoài ra, còn có rất nhiều người trúng sinh đồ, tú tài”. Trong hàng những người đậu đạt thời kỳ ấy, nổi lên nhiều tấm gương, tiêu biểu 3 vị tiến sĩ đồng triều là cha con Phan Huy Cận, Phan Huy Ích, Phan Huy Ôn (xã Canh Hoạch). Nhiều dòng họ hiếu học còn được ghi danh đến ngày nay như: họ Phan Huy (Canh Hoạch), họ Nguyễn (Cổ Kênh), họ Trương Quốc (Phong Phú), họ Trần (Ngọc Điền), Võ Tá (Hà Hoàng)…

Đua thuyền trên sông Cày (Thạch Hà). Ảnh:Văn Bảy

Đua thuyền trên sông Cày (Thạch Hà). Ảnh:Văn Bảy

Nói đến Thạch Hà, người ta thường nói về một vùng văn hóa đặc sắc mà tiêu biểu là các làn điệu ví, giặm, hò. Trong cần lao, khó nhọc, người Thạch Hà luôn tự tạo cho mình niềm lạc quan, tin tưởng. Khi nghiên cứu địa chỉ giặm Nghệ Tĩnh, nhiều nhà nghiên cứu đã gọi tên “giặm Thạch Hà”. Trong 36 nghệ nhân hát giặm mà Nguyễn Đổng Chi giới thiệu trong “Hát giặm Nghệ Tĩnh”, có tới 26 người quê Thạch Hà như: dái Kình, dì Tương, thầy Nhung (Ba Giang), cố Ngờn, o Chuột (Đan Chế); Út Lan (Hà Hoàng), ông Cương (Hương Nao)… Nghệ nhân hát ví có thầy Tín, o Đĩ Em (Trung Tiết), bà Hương Vịnh, cố Hoành, cố Thừa Canh, o Tửu (Hương Nao)…

Bên cạnh ví, giặm được phổ biến ở nhiều vùng quê, Thạch Hà còn có “đặc sản” hò Thạch Khê với hình thức hò “đánh trống khắc chang” nổi tiếng, xuất hiện thời kỳ chống Mỹ. Đây là hình thức cụ thể hóa chủ trương “văn nghệ hóa chính trị” của Đảng, làm sinh động mặt trận tư tưởng. Chính tinh thần yêu sinh hoạt văn hóa – văn nghệ mà Thạch Hà có nghệ sĩ như Xuân Năm (Thạch Linh), Lê Thanh Bình (Thạch Ngọc) - những người làm nên bài giặm “Thần sấm ngã” khi Hà Tĩnh đánh thắng trận đầu. Sức mạnh tinh thần đã làm nên sức mạnh vật chất.

Có lẽ vậy mà ngày 31/3/1965 (5 ngày sau chiến công 26/3), dân quân xã Thạch Thượng cùng tự vệ UBND huyện bắn cháy 1 chiếc F4 khi chúng ném bom cầu Cày. Tiếp đó, ngày 19/4/1965, dân quân xã Thạch Thượng, Thạch Trung và tự vệ cơ quan phối hợp với Đại đội pháo 27 bắn rơi chiếc AD6 ngay trên cánh đồng Thạch Trung. Không chỉ đánh giặc giỏi, hát giặm hay, người Thạch Hà còn sản xuất giỏi. Với bàn tay khéo léo, người dân nơi đây đã tạo nên các sản phẩm làng nghề tiêu biểu như nón (Phù Việt), đan (Đan Chế), kiềng (Việt Xuyên), bưng trống (Thạch Hội), đúc đồng (Thạch Lâm), thợ Đình Hòe (Thạch Đỉnh)... Các làng nghề thường gắn với sinh hoạt hò, vè, ví, giặm.

Qua nhiều lần biến động địa giới, Thạch Hà nay chỉ còn diện tích 313,924 km2 với 31 xã, thị trấn. Dẫu vậy, Thạch Hà vẫn mang trong mình nhiều tiềm năng, lợi thế: là huyện phụ cận TP Hà Tĩnh, có núi, sông, đồng bằng, bãi biển. Phát huy truyền thống từ ngàn năm, sau gần 30 năm đổi mới, Thạch Hà đã đạt được những thành tựu to lớn, diện mạo ngày càng khởi sắc. Với địa hình gồm 3 vùng có những lợi thế khác nhau (trà sơn, đồng bằng, duyên hải), Thạch Hà đang phát huy thế mạnh của từng vùng. Trà sơn gắn với sức xanh của đại ngàn, bàn tay con người đang làm nên những rừng thông, keo, cao su xanh tốt. Nơi đây còn hình thành các mô hình kinh tế vườn đồi như nuôi bò, trồng cây ăn quả, cây công nghiệp, hoa, cây cảnh với chỉ dẫn quen thuộc: bưởi Thạch Ngọc; đào Bắc Sơn, Thạch Vĩnh; bò, gà Ngọc Sơn, Nam Hương, Thạch Xuân…

Xuôi mái Trà Sơn, nơi lắng tụ của phù sa các con sông uốn mình ra biển là những cánh đồng chuyên canh lúa như Thạch Lưu, Thạch Vĩnh. Đặc biệt, tại vùng đồng bằng với lợi thế tuyến QL 1A, đã hình thành thị trấn Thạch Hà, cụm công nghiệp Phù Việt - Thạch Long với nhiều hình thức SXKD sôi động. Vùng ven biển, với lợi thế thiên nhiên ban tặng, người Thạch Hà đang phát huy tốt tiềm năng du lịch và phát triển kinh tế. Bên cạnh bãi biển Thạch Hải, Thạch Văn, các di tích văn hóa thu hút hàng nghìn lượt khách du lịch như danh thắng Quỳnh Viên - đền Lê Khôi, nhiều bãi cát ven biển đã được đầu tư nuôi tôm, sản xuất rau - củ - quả như Thạch Bàn, Thạch Đỉnh, Thạch Văn, Thạch Trị.

Về Thạch Hà hôm nay, đường xuôi nối đường lên ngược, các vùng kinh tế - văn hóa được kết nối tiện lợi. Mạng lưới giao thông như con tàu hối hả, thức dậy bao tiềm năng trong lòng đất, trong khát vọng đổi mới của mỗi vùng quê. Năm 2015, danh xưng Thạch Hà tròn 1.010 năm xuất hiện trong chính sử, cũng là năm diễn ra đại hội Đảng các cấp nhiệm kỳ 2015-2020, tôi tin Thạch Hà sẽ hội tụ đủ sức mạnh nhân tâm, thổi bùng huyền thoại rồng ẩn mình trong lòng sông có đá để vươn xa hơn, mạnh mẽ hơn trước bể cả mênh mông.

Đọc thêm

Du lịch Hà Tĩnh - bước tiến mới về khách lưu trú

Du lịch Hà Tĩnh - bước tiến mới về khách lưu trú

Thời tiết khá tốt, nhiều sản phẩm mới hấp dẫn, giao thông thuận tiện... là những yếu tố quan trọng giúp các khu, điểm du lịch Hà Tĩnh thu hút hơn 734 nghìn lượt khách trong kỳ nghỉ lễ 30/4 và 1/5.
Podcast tản văn: Về Hà Tĩnh nghe biển hát

Podcast tản văn: Về Hà Tĩnh nghe biển hát

Hà Tĩnh được thiên nhiên ban tặng cảnh quan sơn thủy hữu tình với những bãi biển cát mịn, nước trong, nhiều làng chài cổ có tuổi đời hàng ngàn năm. Về Hà Tĩnh, du khách không chỉ được đắm mình trong làn nước biển xanh trong, ngắm cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ mà còn được nghe những huyền tích thú vị.
Podcast giai thoại danh nhân: Bóng dáng người vợ

Podcast giai thoại danh nhân: Bóng dáng người vợ

Danh họa Nguyễn Phan Chánh có mối tình lớn với người vợ đầu tiên, người đã sinh cho ông 6 người con và dâng hiến cả cuộc đời cho gia đình. Dù là vợ của một danh họa nổi tiếng, nhưng bà có một cuộc đời vất vả, lo toan và nhiều hy sinh.
Nhớ về kẻ sĩ Ngàn Hống Võ Hồng Huy

Nhớ về kẻ sĩ Ngàn Hống Võ Hồng Huy

Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Võ Hồng Huy là người có nhiều đóng góp cho kho tàng văn hoá dân gian xứ Nghệ với danh xưng: “kẻ sĩ Ngàn Hống”.
Trương Ngọc Ánh duyên nợ với thơ lục bát

Trương Ngọc Ánh duyên nợ với thơ lục bát

Duyên nợ với thi ca đã giúp thầy giáo dạy Sử sinh ra từ miền quê mặn mòi ven biển Đỉnh Bàn (TP Hà Tĩnh) đến với những vần thơ thấm đẫm phù sa quê hương. Trương Ngọc Ánh làm nhiều thơ, đủ các thể loại nhưng nhiều nhất, đặc sắc nhất vẫn là những bài thơ lục bát.
Dấu ấn 50 năm nền văn học nghệ thuật Hà Tĩnh

Dấu ấn 50 năm nền văn học nghệ thuật Hà Tĩnh

50 năm sau ngày thống nhất đất nước, các thế hệ văn nghệ sỹ Hà Tĩnh đã góp phần xây dựng được một nền VHNT dày dặn. Với hàng ngàn tác phẩm trên các lĩnh vực,  phản ảnh sinh động về sự phát triển kinh tế, văn hoá xã hội của Hà Tĩnh qua các giai đoạn lịch sử.
Ca khúc cách mạng - sức mạnh chiến thắng

Ca khúc cách mạng - sức mạnh chiến thắng

Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước kết thúc đã 50 năm nhưng âm hưởng hào hùng của những ngày tháng khói lửa vẫn vẹn nguyên bởi những ca khúc đi cùng năm tháng. Lời ca tiếng hát đã tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn, hun đúc tâm thế của cả dân tộc cùng ra trận và làm nên chiến thắng 30/4/1975.
Podcast truyện ngắn: Chuyến tàu Thống Nhất

Podcast truyện ngắn: Chuyến tàu Thống Nhất

Hai người bạn già ngồi bên nhau, nhấp từng ngụm trà cảm nhận vị đắng chát tan ra trong khoang miệng. Rồi chỉ còn lại vị ngọt cứ mênh mang nơi cuống họng. Ánh mắt họ hướng về phía lá cờ đỏ sao vàng treo trước cổng nhà đang tung bay trong gió…
Đêm không ngủ tại Thành phố Hồ Chí Minh

Đêm không ngủ tại Thành phố Hồ Chí Minh

Tối 29/4 - rạng sáng 30/4, hàng nghìn người dân tập trung trên các tuyến đường trung tâm TP.HCM để chờ xem Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.
Màn trình diễn 7 phút của 10.500 drone

Màn trình diễn 7 phút của 10.500 drone

Tối 28/4, 10.500 drone lần lượt thắp sáng bầu trời TP.HCM trong khoảng 7 phút, chào mừng 50 năm thống nhất đất nước với hàng loạt hình ảnh biểu tượng như Bác Hồ, Dinh Độc Lập...
Khai trương mùa du lịch biển Thạch Hải

Khai trương mùa du lịch biển Thạch Hải

Đây là sự kiện khởi động cho mùa du lịch biển sôi động năm 2025, góp phần quảng bá vẻ đẹp nguyên sơ, hấp dẫn của vùng biển Thạch Hải (TP Hà Tĩnh) đến với du khách gần xa.
Podcast truyện ngắn: Trái tim hòa bình

Podcast truyện ngắn: Trái tim hòa bình

Bước đi trong lòng địa đạo, cô thấy tim mình rung lên trong lồng ngực. Còn người cựu chiến binh già, có biết bao hồi ức đẹp ùa về, hồi ức về một thời binh lửa...
Podcast tản văn" Về đâu tháng Tư

Podcast tản văn: Về đâu tháng Tư?

Rồi mùa hạ sẽ bước những bước chân dập dồn mạnh mẽ, cái nắng non nớt run rẩy tháng Tư sẽ thay bằng những trận nắng trập trùng tháng Năm, tháng Sáu...
Những bài ca bất tử…

Những bài ca bất tử…

Chiến tranh đã lùi xa, mảnh đất bom cày đạn xới năm xưa nay đã trở thành những địa chỉ đỏ. Bài ca bất tử về những người đã sống, chiến đấu trên quê hương Hà Tĩnh vẫn còn vang vọng mãi...
Việt Nam ghi dấu ấn mạnh mẽ trên bản đồ du lịch toàn cầu

Việt Nam ghi dấu ấn mạnh mẽ trên bản đồ du lịch toàn cầu

Nền tảng dịch vụ du lịch trực tuyến toàn cầu Trip.com vừa chính thức công bố Bảng xếp hạng Trip.Best toàn cầu năm 2025, vinh danh những điểm lưu trú, nhà hàng và điểm tham quan được yêu thích nhất trên thế giới. Trong đó, Việt Nam gây ấn tượng mạnh với 38 đại diện đến từ 11 tỉnh, thành phố trải dài khắp ba miền, góp mặt ở cả ba hạng mục chính.