Cổng Tam quan của quần thể di tích lịch sử - văn hóa Tiên Sơn.
Tọa lạc ngay dưới chân núi Hồng Lĩnh, quần thể di tích lịch sử - văn hóa Tiên Sơn có diện tích khoảng 2 ha, nằm trên núi Tiên Sơn với hình ngưu ngọa (con trâu nằm), nơi chứa đựng nhiều trầm tích văn hoá.
Đây là tổ hợp kiến trúc văn hóa tâm linh gồm: đền thờ Thánh mẫu, đền thờ bà Chúa Kho, đền Tiên, chùa Tiên và đền thờ lục vị thánh tổ nghề, trong đó có tổ sư nghề rèn.
Quần thể di tích Tiên Sơn là một di tích lịch sử độc đáo, với nhiều hạng mục cổ kính, linh thiêng, huyền bí và là địa chỉ văn hóa nổi tiếng của vùng đất Hồng Lĩnh, có niên đại khá sớm (vào khoảng đầu thế kỷ XI), gắn liền với các sự tích, truyền thuyết, các nhân vật cụ thể.
Đền Tiên tại quần thể di tích lịch sử - văn hóa Tiên Sơn.
Truyền thuyết kể rằng, vùng đất này xưa kia vốn là chốn thanh bình, tĩnh lặng, những lúc trăng thanh gió mát, các già tiên râu tóc bạc phơ giáng trần để cùng thưởng trà, đánh cờ và đàm đạo. Trong một lần đang đánh cờ, vô tình người đời nhìn thấy, biết lộ nên các tiên ông vội bay về trời, để lại bàn cờ đá.
Cũng có truyền thuyết khác kể lại, xưa kia, có người con trai lên núi Tiên hái thuốc về chữa bệnh cho cha, nhân gặp và xem Tiên đánh cờ, mới chỉ xem một ván, khi trở về thì cha đã mất và đã mãn tang. Vì lẽ đó, Nhân dân nơi đây đã dựng nên đền Tiên để thờ phụng.
Ngoài thờ ông tổ nghề rèn, đền thờ Lục vị thánh tổ nghề còn thờ tổ nghề dệt, nghề may, nghề mộc, nghề đan lát và nghề kim loại.
Tại núi Tiên Sơn còn có truyền thuyết về ông Đùng, người đắp nên 99 đỉnh non Hồng huyền thoại. Truyền thuyết kể lại rằng, tổ sư nghề rèn là ông khổng lồ, tức ông Đùng. Ông Đùng ở trên dãy Ngàn Hống thấy dân gian không có đồ dùng để sản xuất, bèn moi đất lấy sắt lên, nhổ cây rừng đốt than, rèn dao, cuốc, phân phát cho mọi nhà.
Các bậc ông già, bà lão trong làng đến xin cho con cháu theo học nghề, ông Đùng vui lòng truyền dạy. Những người thợ rèn đầu tiên ấy đã lập nên làng rèn Vân Chàng, Minh Lang. Về sau, thợ rèn nhớ ơn ông Đùng đã dựng đền thờ ông trên núi Tiên Sơn.
Bên cạnh thờ ông tổ nghề rèn, nơi đây còn thờ tổ nghề dệt, nghề may, nghề mộc, nghề đan lát và nghề kim loại. Hằng năm, vào ngày mùng 7 tháng Giêng âm lịch tại di tích Tiên Sơn đều tổ chức lễ tế tổ nghề với sự tham gia đông đảo của người dân, chính quyền địa phương và du khách gần xa.
Đền thờ bà Chúa Kho tại quần thể di tích lịch sử - văn hóa Tiên Sơn là nơi duy nhất thờ Bà Chúa Kho tại vùng đất miền Trung.
Trong quần thể di tích lịch sử - văn hóa Tiên Sơn còn có đền thờ Bà Chúa Kho. Tương truyền, Bà Chúa Kho là người giúp dân trồng lúa nước để có cuộc sống ấm no, tài lộc và chăm lo ngân khố, quân lương cho triều đình đánh giặc giữ nước.
Được biết, đây là đền thờ Bà Chúa Kho duy nhất của vùng đất miền Trung. Hàng năm, vào ngày giỗ bà (12/1 âm lịch), Nhân dân địa phương đều tổ chức rất trang trọng với những nghi thức truyền thống.
Đền thờ Thánh mẫu nằm ngay lối vào quần thể di tích.
Tại quần thể di tích còn có đền thờ Thánh mẫu và chùa Tiên Sơn. Đền Thánh mẫu có kiến trúc bằng gỗ với những nét chạm khắc tinh xảo, bài trí theo thứ bậc các cung thờ tam phủ, tứ phủ, là tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt.
Trong quần thể di tích còn có chùa Tiên Sơn. Đây là ngôi chùa cổ có niên đại cùng các hạng mục tại quần thể di tích Tiên Sơn. Chùa được xây dựng khá bề thế, thu hút đông đảo phật tử thập phương thường xuyên hương khói, lễ bái.
Một góc chùa Tiên Sơn.
Ngoài các hạng mục trên, quần thể di tích Tiên Sơn còn có những di tích khác như cổng Tam quan, giếng Tiên…
Hằng năm, tại đây tổ chức nhiều lễ hội chính như: Lễ tế Lục vị thánh tổ truyền nghề; Lễ húy kỵ Bà Chúa Kho; Đại lễ hội Tiên Sơn với nhiều nghi lễ tín ngưỡng truyền thống, nhất là nghi lễ chầu văn, hầu đồng… được duy trì thường xuyên.
Ngoài các hạng mục trên, quần thể di tích Tiên Sơn còn có những di tích khác như giếng Tiên, cổng tam quan...
Với những giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật độc đáo, năm 2012, quần thể di tích lịch sử văn hóa Tiên Sơn được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Năm 2013, nơi đây được Liên hiệp các hội UNESCO Việt Nam chọn làm điểm bảo tồn nghi lễ chầu văn của người Việt. Năm 2015, quần thể di tích lịch sử văn hóa Tiên Sơn được Liên hiệp các hội UNESCO Việt Nam và UNESCO thế giới cấp bằng bảo trợ là địa danh có giá trị lịch sử, văn hóa và giáo dục truyền thống.
Quần thể di tích Tiên Sơn thường đón khá đông du khách trong và ngoài tỉnh đến tham quan, chiêm bái và nghiên cứu các giá trị lịch sử, kiến trúc nghệ thuật.
Ông Phạm Văn Thắng (SN 1958, trú tổ dân phố Tiên Sơn, phường Trung Lương) cho biết: “Gắn bó với quần thể di tích từ những ngày còn thơ bé, đối với người dân chúng tôi, di tích có một vị trí quan trọng trong tâm thức của mỗi người dân. Nơi đây không chỉ là điểm đến linh thiêng mà còn có ý nghĩa quan trọng trong việc giáo dục truyền thống văn hóa, lịch sử cho các thế hệ”.
Chủ tịch UBND phường Trung Lương Nguyễn Công Lộc nhấn mạnh: “Quần thể di tích Tiên Sơn mang nhiều ý nghĩa lịch sử, văn hóa. Vì thế, địa phương cùng Nhân dân luôn nỗ lực chung tay gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị của quần thể. Từ đó, tiếp tục huy động các nguồn lực nhằm tu bổ, tôn tạo các hạng mục bị xuống cấp như đền thờ Thánh mẫu, đền thờ Bà Chúa Kho, đáp ứng nguyện vọng tìm về chốn thiêng liêng của Nhân dân và du khách thập phương”.