Chữ và nghĩa: Cô giáo em tre trẻ

“Cô giáo em tre trẻ” có nghĩa là “cô giáo em còn rất trẻ”...

"Trường của em be bé

Nằm lặng giữa rừng cây

Cô giáo em tre trẻ

Dạy em hát rất hay".

Đây là đoạn thơ trong bài thơ “Đi học” của nhà thơ, liệt sĩ Minh Chính. Bài thơ đã được nhạc sĩ Bùi Đình Thảo phổ nhạc và được đưa vào sách giáo khoa.

Có một cô giáo, trong giờ học, khi giảng về bài thơ, đã nói: "Trong đoạn thơ này có hai từ láy be bé và tre trẻ. “Trường của em be bé” có nghĩa là “trường của em nhỏ bé thôi”. Còn “cô giáo em tre trẻ” có nghĩa là “cô giáo em còn rất trẻ”. Các em nhớ khi từ láy âm thì cũng láy nghĩa, khi đó ta có từ thêm nghĩa".

Thực tế nghĩa của hai từ này (be bé và tre trẻ) có đúng như thế không?

Chữ và nghĩa: Cô giáo em tre trẻ

Tranh minh hoạ

Láy là một phương thức tạo từ mới trong tiếng Việt. Từ láy (còn gọi là từ lấp láy) là “từ đa tiết trong đó có một hoặc hai âm tiết có hình thức là láy âm của âm tiết kia”. Ví dụ: lạnh lùng, sạch sành sanh, lam nham lở nhở…

Như vậy, từ một từ có sẵn, nhờ phương thức láy mà ta có thêm từ khác. Từ láy này vẫn mang nghĩa chính của từ gốc, nhưng sắc thái nghĩa có khác, thường là mạnh hơn. Nhưng không phải lúc nào nghĩa cũng mạnh hơn, theo logic A cộng với A thành AA và AA có nghĩa trội hơn A.

Cô giáo nọ đã có phần đúng nếu dẫn ra các ví dụ “thêm từ để thêm nghĩa” trong địa hạt từ láy: rào → rào rào, ầm → ầm ầm, (tối) thui → (tối) thủi thùi thui, (mưa) dầm dề → (mưa) dầm dà dầm dề, (béo) núc → (béo) nung núc, lổng chổnglổng chà lổng chổng, phạchphành phạch, độp → đồm độp... Những từ như vậy, hoặc là biểu thị ý mạnh hơn, hoặc là thể hiện mức độ liên tiếp trong diễn biến sự kiện.

Nhưng có rất nhiều trường hợp, thành tố bổ sung lại làm giảm đi ngữ nghĩa hiện có. Chẳng hạn khi đọc đoạn thơ sau đây:

"Có gì cay cay trong mắt

Có gì mằn mặn trên môi

Không, không thể là nước mắt

Cắn răng quyết giữ cuộc đời"

(Giang Nam)

Thì từ “cay cay” biểu hiện ngữ nghĩa “cảm giác có vẻ cay”, “mằn mặn” là “cảm giác đang có vị mặn (ở trên môi)”... Cùng cấu trúc biểu hiện này là hàng loạt từ: xanh → xanh xanh (hơi xanh, có vẻ xanh), trắng → trăng trắng (có vẻ trắng), đắng → đăng đắng (có vẻ đắng, không đắng lắm), đỏđo đỏ (hơi đỏ), chua → chua chua (hơi chua, có cảm giác chua), xấu → xâu xấu (có vẻ xấu)... Trong những trường hợp mà người nói chưa đủ dữ liệu và căn cứ để đánh giá bản chất sự vật (đẹp, xấu, chua, cay, ngọt, mặn, trắng, đen...) thì người đó có thể sử dụng một từ láy như một giải pháp tình huống (chưa chắc chắn trong nhận định).

Ngôi nhà nhỏ trên thảo nguyên là khác với Ngôi nhà nho nhỏ trên thảo nguyên, vì khi người nói dùng “ngôi nhà nhỏ” là khẳng định “ngôi nhà đúng là nhỏ”, còn “ngôi nhà nho nhỏ” là có ý “ngôi nhà có vẻ nhỏ”. Hoặc cũng vì lý do tế nhị nào đó mà người ta chọn một lối nói giảm nhẹ cho phù hợp trong giao tiếp. Nhận xét về nước da, ngoại hình của cô gái nọ là “xanh xanh”, “nho nhỏ”, “xâu xấu” sẽ nhẹ hơn, bớt gây phản cảm hơn là dùng các từ “xanh”, “nhỏ”, “xấu”: Da em xanh xanh thế nào ấy. Em ốm hay sao? Chị cảm giác cái dáng nho nhỏ của em không phù hợp với môn thể thao này...

Như vậy, có rất nhiều từ khi được mở rộng thành tố thì sự thêm từ lại làm “bớt nghĩa” của tổ hợp mới. Vậy là, “cộng thêm” số lượng, nhưng thực tế lại “trừ bớt” nét nghĩa. Thầy cô cần nắm được nguyên lý và cơ chế biểu hiện của các nhóm từ đó. Trong các cuốn từ điển tiếng Việt gần đây, các nhà biên soạn đã phải mở ngoặc để chua thêm giá trị sử dụng của các từ ghép đó: ý mức độ mạnh, ý mức độ nhiều, ý mức độ liên tiếp, ý mức độ giảm nhẹ, ý mức độ yếu...

Theo PGS-TS Phạm Văn Tình/TT&VH

Đọc thêm

Để dân ca ví, giặm thành sản phẩm du lịch hút khách

Để dân ca ví, giặm thành sản phẩm du lịch hút khách

Hà Tĩnh là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi lưu giữ nhiều giá trị văn hóa đặc sắc, trong đó có những làn điệu ví, giặm. Vậy làm gì để di sản dân ca ví, giặm trở thành sản phẩm du lịch văn hóa thu hút du khách?
Podcast truyện ngắn: Sơn nữ

Podcast truyện ngắn: Sơn nữ

Công việc của người giữ rừng chưa bao giờ là dễ dàng, bởi nhiều vất vả, thiếu thốn, hiểm nguy. Song với tình yêu rừng, họ đã vượt qua tất cả để góp sức bảo vệ đại ngàn.
Mưa rào mùa hạ

Podcast tản văn: Mưa rào mùa hạ

Kỷ niệm tuổi thơ luôn sâu lắng, ngọt ngào để ai đi xa cũng muốn trở về, muốn được sống lại những ngày xưa yêu dấu...
Khi di tích kết nối công nghệ

Khi di tích kết nối công nghệ

Ứng dụng công nghệ để quảng bá di tích, cách làm này tại Khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du (thị trấn Tiên Điền, Nghi Xuân, Hà Tĩnh) đang mở ra hướng tiếp cận mới, sinh động hơn, gần gũi hơn với du khách – đặc biệt là giới trẻ.
Khi cổng làng "sính"... chữ Hán

Khi cổng làng "sính"... chữ Hán

Cổng làng Văn Xá (xã Lâm Trung Thủy, Đức Thọ, Hà Tĩnh) mới được xây dựng, song việc thể hiện tên làng và câu đối nổi bật bằng chữ Hán đã gây ra những ý kiến không đồng tình.
Thái Lan bay drone truy tìm du khách quá hạn visa

Thái Lan bay drone truy tìm du khách quá hạn visa

Trước làn sóng chỉ trích về an ninh ngày càng gia tăng, chính quyền thành phố du lịch Pattaya quyết định sử dụng công nghệ hiện đại nhằm bảo vệ du khách và người dân.
Podcast truyện ngắn: Đêm không màu

Podcast truyện ngắn: Đêm không màu

Trên đời này, duyên phận không thể cưỡng cầu. Khi hạnh phúc tan vỡ điều cần làm không phải là trốn tránh hay chìm vào nỗi đau quá khứ mà phải đối diện để tìm lại chính mình!
Sôi động các lớp năng khiếu hè

Sôi động các lớp năng khiếu hè

Nghỉ hè là khoảng thời gian được thanh, thiếu nhi mong chờ nhất sau một năm học tập. Tại Hà Tĩnh, ngay từ đầu tháng 6, các lớp năng khiếu hè đã bắt đầu hoạt động, tạo sân chơi bổ ích cho các em.
Trăn trở bảo vệ bảo vật quốc gia ở Hà Tĩnh

Trăn trở bảo vệ bảo vật quốc gia ở Hà Tĩnh

Tại nhiều địa phương Hà Tĩnh, nhiều bảo vật quý hiếm đang đối mặt với nguy cơ bị xâm hại dưới nhiều hình thức, không chỉ làm tổn hại giá trị lịch sử, văn hóa mà còn gióng lên hồi chuông cảnh báo về trách nhiệm bảo tồn di sản.
Podcast truyện ngắn: Nơi trái tim neo đậu

Podcast truyện ngắn: Nơi trái tim neo đậu

Tiếng sóng rì rào, ánh trăng vàng trải dài mặt nước. Bóng ba bố con đổ dài trên cát ướt. Bên bờ biển lặng yên, tình yêu năm xưa, sau bao thử thách, giờ hóa thành mái ấm...
Những "chuyến đi" vào ký ức lịch sử

Những "chuyến đi" vào ký ức lịch sử

Làm báo cho tôi cơ hội được lắng nghe và ghi chép lại những câu chuyện của các nhân chứng một thời đạn lửa. Đó là những mối duyên nghề kỳ lạ - mối duyên được chạm vào những con người làm nên lịch sử.
Sắc vóc tân Hoa hậu Thế giới 2025

Sắc vóc tân Hoa hậu Thế giới 2025

Opal Suchata Chuangsri xuất sắc vượt qua 108 thí sinh giành ngôi vị cao nhất. Đại diện Thái Lan sở hữu chiều cao ấn tượng 1,8m cùng thân hình quyến rũ.
Podcast truyện ngắn: Bài ca mùa hè

Podcast truyện ngắn: Bài ca mùa hè

Dưới nắng hè, khu vườn nhỏ như bừng tỉnh trong vũ khúc của thiên nhiên. Những tán lá xanh khẽ đung đưa trong gió, tạo nên những âm thanh xào xạc như bản nhạc du dương mùa hạ....