Chữ và nghĩa: Cô giáo em tre trẻ

“Cô giáo em tre trẻ” có nghĩa là “cô giáo em còn rất trẻ”...

"Trường của em be bé

Nằm lặng giữa rừng cây

Cô giáo em tre trẻ

Dạy em hát rất hay".

Đây là đoạn thơ trong bài thơ “Đi học” của nhà thơ, liệt sĩ Minh Chính. Bài thơ đã được nhạc sĩ Bùi Đình Thảo phổ nhạc và được đưa vào sách giáo khoa.

Có một cô giáo, trong giờ học, khi giảng về bài thơ, đã nói: "Trong đoạn thơ này có hai từ láy be bé và tre trẻ. “Trường của em be bé” có nghĩa là “trường của em nhỏ bé thôi”. Còn “cô giáo em tre trẻ” có nghĩa là “cô giáo em còn rất trẻ”. Các em nhớ khi từ láy âm thì cũng láy nghĩa, khi đó ta có từ thêm nghĩa".

Thực tế nghĩa của hai từ này (be bé và tre trẻ) có đúng như thế không?

Chữ và nghĩa: Cô giáo em tre trẻ

Tranh minh hoạ

Láy là một phương thức tạo từ mới trong tiếng Việt. Từ láy (còn gọi là từ lấp láy) là “từ đa tiết trong đó có một hoặc hai âm tiết có hình thức là láy âm của âm tiết kia”. Ví dụ: lạnh lùng, sạch sành sanh, lam nham lở nhở…

Như vậy, từ một từ có sẵn, nhờ phương thức láy mà ta có thêm từ khác. Từ láy này vẫn mang nghĩa chính của từ gốc, nhưng sắc thái nghĩa có khác, thường là mạnh hơn. Nhưng không phải lúc nào nghĩa cũng mạnh hơn, theo logic A cộng với A thành AA và AA có nghĩa trội hơn A.

Cô giáo nọ đã có phần đúng nếu dẫn ra các ví dụ “thêm từ để thêm nghĩa” trong địa hạt từ láy: rào → rào rào, ầm → ầm ầm, (tối) thui → (tối) thủi thùi thui, (mưa) dầm dề → (mưa) dầm dà dầm dề, (béo) núc → (béo) nung núc, lổng chổnglổng chà lổng chổng, phạchphành phạch, độp → đồm độp... Những từ như vậy, hoặc là biểu thị ý mạnh hơn, hoặc là thể hiện mức độ liên tiếp trong diễn biến sự kiện.

Nhưng có rất nhiều trường hợp, thành tố bổ sung lại làm giảm đi ngữ nghĩa hiện có. Chẳng hạn khi đọc đoạn thơ sau đây:

"Có gì cay cay trong mắt

Có gì mằn mặn trên môi

Không, không thể là nước mắt

Cắn răng quyết giữ cuộc đời"

(Giang Nam)

Thì từ “cay cay” biểu hiện ngữ nghĩa “cảm giác có vẻ cay”, “mằn mặn” là “cảm giác đang có vị mặn (ở trên môi)”... Cùng cấu trúc biểu hiện này là hàng loạt từ: xanh → xanh xanh (hơi xanh, có vẻ xanh), trắng → trăng trắng (có vẻ trắng), đắng → đăng đắng (có vẻ đắng, không đắng lắm), đỏđo đỏ (hơi đỏ), chua → chua chua (hơi chua, có cảm giác chua), xấu → xâu xấu (có vẻ xấu)... Trong những trường hợp mà người nói chưa đủ dữ liệu và căn cứ để đánh giá bản chất sự vật (đẹp, xấu, chua, cay, ngọt, mặn, trắng, đen...) thì người đó có thể sử dụng một từ láy như một giải pháp tình huống (chưa chắc chắn trong nhận định).

Ngôi nhà nhỏ trên thảo nguyên là khác với Ngôi nhà nho nhỏ trên thảo nguyên, vì khi người nói dùng “ngôi nhà nhỏ” là khẳng định “ngôi nhà đúng là nhỏ”, còn “ngôi nhà nho nhỏ” là có ý “ngôi nhà có vẻ nhỏ”. Hoặc cũng vì lý do tế nhị nào đó mà người ta chọn một lối nói giảm nhẹ cho phù hợp trong giao tiếp. Nhận xét về nước da, ngoại hình của cô gái nọ là “xanh xanh”, “nho nhỏ”, “xâu xấu” sẽ nhẹ hơn, bớt gây phản cảm hơn là dùng các từ “xanh”, “nhỏ”, “xấu”: Da em xanh xanh thế nào ấy. Em ốm hay sao? Chị cảm giác cái dáng nho nhỏ của em không phù hợp với môn thể thao này...

Như vậy, có rất nhiều từ khi được mở rộng thành tố thì sự thêm từ lại làm “bớt nghĩa” của tổ hợp mới. Vậy là, “cộng thêm” số lượng, nhưng thực tế lại “trừ bớt” nét nghĩa. Thầy cô cần nắm được nguyên lý và cơ chế biểu hiện của các nhóm từ đó. Trong các cuốn từ điển tiếng Việt gần đây, các nhà biên soạn đã phải mở ngoặc để chua thêm giá trị sử dụng của các từ ghép đó: ý mức độ mạnh, ý mức độ nhiều, ý mức độ liên tiếp, ý mức độ giảm nhẹ, ý mức độ yếu...

Theo PGS-TS Phạm Văn Tình/TT&VH

Đọc thêm

Podcast tản văn: Giai điệu tháng Năm

Podcast tản văn: Giai điệu tháng Năm

Tháng Năm ngân lên bản nhạc mùa hạ, như gọi dậy mọi sắc màu đang say ngủ... Trong giai điệu ấy, ai cũng thấy một phần tuổi trẻ của mình – ngây ngô, sôi nổi, và đầy mộng mơ…
Chùa Thiên Tượng - Hoan Châu đệ nhị danh thắng

Chùa Thiên Tượng - Hoan Châu đệ nhị danh thắng

Toạ lạc trên sườn núi Thiên Tượng của dãy Hồng Lĩnh, chùa Thiên Tượng thuộc phường Trung Lương (TX Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh) được xem là Hoan Châu đệ nhị danh thắng với nhiều cảnh đẹp.
Podcast tản văn: Lối cũ ta về

Podcast tản văn: Lối cũ ta về

Lối cũ không chỉ là một con đường, mà là nơi chất chứa yêu thương, là mảnh đất chôn rau cắt rốn, là chiếc nôi của những giấc mơ giữa trưa hè...
Podcast: Chuyện những người phụ nữ Hà Tĩnh được gặp Bác Hồ

Podcast: Chuyện những người phụ nữ Hà Tĩnh được gặp Bác Hồ

Trong ngôi nhà đơn sơ, những bức ảnh kỷ niệm thiêng liêng được treo ngay ngắn như những kỷ vật quý báu. Dù thời gian có qua đi hơn 55 năm thì nhũng ký ức được gặp Bác Hồ vẫn vẹn nguyên trong trái tim bà Tưởng Thị Diên - người Tiểu đội trưởng Tiểu đội dân quân gái Kỳ Phương năm nào....
Podcast: Hà Tĩnh in dấu chân Người

Podcast: Hà Tĩnh in dấu chân Người

Gần bảy thập kỷ đã đi qua, giọng nói trìu mến, thân thương của Bác vẫn còn vang vọng, thấm vào mỗi con tim. Khắc ghi lời Bác kính yêu, Đảng bộ và nhân dân Hà Tĩnh đoàn kết một lòng, ra sức xây dựng quê hương giàu đẹp như sinh thời Người căn dặn và mong muốn...
Đại sứ Nhật Bản ITO Naoki dự sự kiện giao lưu văn hóa tại Hà Tĩnh

Đại sứ Nhật Bản ITO Naoki dự sự kiện giao lưu văn hóa tại Hà Tĩnh

Tối 15/5, tại TP Hà Tĩnh đã diễn ra chương trình giao lưu văn hóa Việt - Nhật với chủ đề “Kết nối thế giới qua Truyện dân gian và Âm nhạc”. Tham dự có ngài ITO Naoki - Đại sứ Đặc mệnh toàn quyền Nhật Bản tại Việt Nam, Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Duy Lâm, Chủ tịch UBND tỉnh Võ Trọng Hải, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Dương Tất Thắng.
Podcast mỗi tuần một câu chuyện: Đôi guốc của tam thể

Podcast mỗi tuần một câu chuyện: Đôi guốc của tam thể

Chú mèo tam thể soi mặt vào vại nước ở gốc cau, vuốt đi vuốt lại mấy sợi ria mép trắng như cước cho thật óng ả rồi thong thả bước ra sân tắm nắng. Gió hây hẩy, nắng nhè nhẹ vàng như mật, tam Thể khoan khoái nằm duỗi dài trên sân...
ABC News: Vì sao bánh mì Việt Nam khiến người Australia 'phát cuồng'?

ABC News: Vì sao bánh mì Việt Nam khiến người Australia 'phát cuồng'?

Trang tin tức ABC News vừa đăng tải bài viết với tiêu đề “Why are Australians obsessed with bánh mì, the Vietnamese roll with the complex history?” (Tạm dịch: Vì sao người Australia “mê” bánh mì Việt Nam, món ăn giản dị chứa đựng câu chuyện lịch sử đặc biệt), phản ánh sức hút ngày càng lớn của bánh mì Việt trên đất Australia.
Podcast truyện ngắn: Kỷ vật cuối cùng

Podcast truyện ngắn: Kỷ vật cuối cùng

Chiếc đồng hồ cũ kỹ nằm im lìm trong hộp gỗ, phủ đầy bụi thời gian. Đó là kỷ vật giản dị, chứa đựng cả một kho tàng ký ức về người bà đã khuất với biết bao câu chuyện, những hồi ức đẹp đẽ về một thời đã qua...
Ly sữa chua... “chát”!?

Ly sữa chua... “chát”!?

Vị thanh mát của ly sữa chua đánh đá post lên mạng hôm ấy giờ chỉ còn trong mường tượng, nhưng dư vị chua ít, chát nhiều còn đọng lại và phảng phất gần xa ở Hà Tĩnh.
Thắp sáng tinh thần từ bi và hướng thiện

Thắp sáng tinh thần từ bi và hướng thiện

Đại lễ Phật đản được tổ chức tại hơn 300 ngôi chùa lớn, nhỏ trên địa bàn Hà Tĩnh là dịp để cộng đồng nhìn nhận những giá trị sống tích cực, lan tỏa tinh thần từ bi, hướng thiện của Phật giáo.
Podcast tản văn: Vàng nắng vàng đồng

Podcast tản văn: Vàng nắng vàng đồng

Sinh ra và lớn lên ở quê, những cảnh vật, con người nơi đây đã quá quen thuộc với tôi. Tôi yêu dòng sông như dải lụa xanh uốn lượn ôm trọn xóm thôn; yêu những hàng bằng lăng tím lịm chạy dọc theo con đường làng; yêu cả những tường rào được phủ sắc hoa tigon đỏ tươi như màu máu con tim trong bài thơ tình lãng mạn của ai đó...
Podcast truyện ngắn: Bí mật dưới chân đèn

Podcast truyện ngắn: Bí mật dưới chân đèn

Tuổi trẻ của mẹ tôi là một phần ký ức đẹp đẽ của hai người lính. Tôi lại là con gái của mẹ. Đó là một nỗi niềm sâu kín. Kỷ vật này, tôi sẽ thay mẹ mình giữ mãi...