Xứ Du Đồng, vùng thượng Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh là một trong những nơi từng gắn bó kỷ niệm của Bác Hồ thời niên thiếu. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, xứ Du Đồng bao gồm các xã Du Đồng và Chính Trung, thuộc tổng Du Đồng (nay là xã Đức Đồng) huyện Đức Thọ.
Năm Tân Sửu đời vua Thành Thái thứ 13 (1901), tại khoa thi Hội, thân phụ Bác Hồ là ông Nguyễn Sinh Sắc đậu Phó bảng. Do đỗ đạt cao nên cụ Nguyễn Sinh Sắc được làng Kim Liên cấp đất và dựng cho một ngôi nhà. Mặc dù sống ở Kim Liên, Nam Đàn nhưng Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc thường đến nhiều nơi dạy học.
Cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã từng có thời gian dạy học ở vùng quê Võ Liệt, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An và sau đó sang xứ Du Đồng, Đức Thọ, Hà Tĩnh dạy học tại nhà ông Nguyễn Bá Úy(1).
Theo lời kể lại của bà Nguyễn Thị Minh Nguyệt (cháu nội) thì ông Nguyễn Bá Úy giỏi chữ Hán. Nhà giàu, lại có tinh thần yêu nước thương nòi nên khi chí sỹ yêu nước Phan Đình Phùng dựng cờ khởi nghĩa, vùng lên đánh đuổi thực dân Pháp, ông Nguyễn Bá Úy đã đóng góp nhiều lương lực để góp phần nuôi quân đánh giặc.
Ông Úy có hai người vợ. Bà vợ cả họ Lê, con nhà gia thế, từ bé đã được theo đòi bút nghiên nên giỏi về Hán học, rất ngưỡng mộ và tôn trọng các nhà khoa bảng. Bà vợ thứ chỉ sinh được một đứa con gái. Bà vợ cả có 3 người con - hai gái, một trai. Người con trai của ông Nguyễn Bá Úy là Nguyễn Bá Tân (tức là cha bà Nguyễn Thị Minh Nguyệt). Khi người cha là ông Nguyễn Bá Úy mất thì người con Nguyễn Bá Tân còn trong bụng mẹ. Sau khi ông Úy mất, hai bà vợ một lòng ở vậy thờ chồng, nuôi các con ăn học, khôn lớn, trưởng thành.
Khi Nguyễn Bá Tân khoảng 12 tuổi thì bà vợ cả của ông Úy mời cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đến dạy học tại nhà. Khi đến Du Đồng, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đã đem theo hai người con trai là Nguyễn Sinh Khiêm và Nguyễn Sinh Cung (tên Bác Hồ lúc nhỏ) cùng đến học. Lớp học có nhiều học trò, trong đó có Nguyễn Sinh Khiêm, Nguyễn Sinh Cung và Nguyễn Bá Tân. Tình bạn giữa ba người rất gắn bó, nồng thắm.
Bà nội của bà Nguyệt lúc đó có nhiều nhà nên dành một ngôi nhà lớn để cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc ở và làm nơi dạy học. Ngôi nhà đó ở thôn Hạ, xã Chính Trung, tổng Du Đồng, phủ Đức Thọ, gần đường xe lửa, cách ga Phụng Công hồi đó chừng 1km.
Trong thời gian dạy học, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc thường tổ chức bình thơ, thu hút đông học trò và nhiều người đến dự. Ngoài thời gian học tập, Nguyễn Sinh Cung thường theo thân phụ đến các vùng ở Hà Tĩnh thăm quê các nhân sỹ yêu nước, như Phan Đình Phùng ở làng Đông Thái, Lê Ninh ở làng Trung Lễ, hoặc đến các di tích lịch sử - văn hóa như Miếu thờ La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp, Song Trạng nguyên từ thờ Sử Hy Nhan và Sử Đức Huy, thăm Thành Lục Niên…
Thời gian thấm thoắt thoi đưa. Sau gần một năm dạy học ở xứ Du Đồng, cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc được triều đình Huế gọi vào làm quan. Hai cậu con trai là Nguyễn Sinh Khiêm và Nguyễn Sinh Cung cùng lên đường vào Huế với cha. Từ đây, cơ duyên lại thêm một lần, Nguyễn Sinh Cung trở lại mảnh đất Hà Tĩnh. Đó là xứ Kẻ Trầu (nay là thôn Xuân Lâu) xã Cẩm Thạch, huyện Cẩm Xuyên. Tuy thời gian không dài nhưng đây lại là một kỷ niệm khó quên đối với Bác Hồ lúc sinh thời.
Xứ Kẻ Trầu đầu thế kỷ XX có cụ Ban (tên thật là Trần Hữu Đoài) con trai đầu của Can Liên, một nhà nho ham học hỏi, hiếu khách và thích giao du, kết thân với các nhà nho tân sỹ đương thời. Có lần cụ Ban theo cụ Võ Phương Trứ vào Huế. Trong thời gian ở Huế, cụ Ban đi lại thân thiết với gia đình cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc. Năm 1908, phong trào chống thuế nổi lên ở nhiều nơi, cụ Võ Phương Trứ và cụ Ban đều tích cực tham gia.
Nhưng rồi, thực dân Pháp ra sức khủng bố, chúng làm cho phong trào chống thuế ở Trung Kỳ tan vỡ. Do tích cực tham gia phong trào chống thuế nên cụ Võ Phương Trứ bị bắt giam, còn cụ Ban may mắn trốn thoát rồi tìm đường trốn về Hà Tĩnh. Sau này, cụ Ban kể lại, khi trốn về, ông đi cùng Bác Hồ - lúc đó đã mang tên Nguyễn Tất Thành. Khi về đến địa phận Kỳ Anh (bao gồm cả huyện Kỳ Anh và thị xã Kỳ Anh ngày nay) thì hai người gặp lính đuổi bắt.
Do đêm tối nên hai người may mắn trốn thoát và rồi về đến nhà cụ Ban ở xứ Kẻ Trầu, ngày nay thuộc xã Cẩm Thạch, huyện Cẩm Xuyên, một vùng quê giàu truyền thống yêu nước và cách mạng. Tại đây, Nguyễn Tất Thành đã ở lại nhà cụ Ban mấy ngày. Trong thời gian ở Kẻ Trầu, hai người thường ra giếng Nhà Leo tắm rồi mắc võng nằm. Mấy ngày sau, cụ Ban và người em trai đã tìm cách đưa Nguyễn Tất Thành đi theo đường tắt về quê Nam Đàn, Nghệ An an toàn.
Thời gian từ đó đến hàng chục năm sau, một vinh dự đặc biệt cho cán bộ và Nhân dân Hà Tĩnh là ngày 15/6/1957, được Bác Hồ về thăm. Người đã nói chuyện với Hội nghị cán bộ Mặt trận Tổ quốc tỉnh và với Hội nghị cán bộ toàn tỉnh. Gần bảy thập kỷ đã đi qua, giọng nói trìu mến, thân thương của Người vẫn còn vang vọng, thấm vào mỗi con tim. Khắc ghi lời Bác kính yêu, Đảng bộ và Nhân dân Hà Tĩnh đoàn kết một lòng, ra sức xây dựng quê hương giàu đẹp như sinh thời Người căn dặn và mong muốn.
Ôn lại quá khứ để thêm tự hào bởi Hà Tĩnh là vùng đất đã từng in đậm dấu chân vị lãnh tụ muôn vàn kính yêu của dân tộc Việt Nam - Chủ tịch Hồ Chí Minh.
----------------------
(1). Theo sách “Hồ Chí Minh - Biên niên tiểu sử” (Nxb Chính trị quốc gia Sự thật) thì “Nửa cuối năm 1904, Nguyễn Tất Thành theo cha sang làng Du Đồng, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh. Thời gian này, ông Nguyễn Sinh Sắc dạy học ở nhà ông Nguyễn Bá Úy”.