Tổng thống Mỹ Donald Trump và người đồng cấp Nga Vladimir Putin gặp nhau tại bang Alaska ngày 15/8. Việc tổ chức cuộc gặp trên lãnh thổ Mỹ có thể gây bất ngờ, nhưng ông Trump khi thông báo về địa điểm cuộc gặp khẳng định đây là "nơi rất được ưa chuộng vì nhiều lý do".
Alaska là địa điểm đặc biệt khi mang dấu ấn của cả Mỹ và Nga. Khi đặt chân tới vùng đất này, Tổng thống Putin sẽ thấy những dấu tích còn sót lại về sự hiện diện của Nga với những nhà thờ Chính thống giáo có mái vòm hình đặc trưng.
Trước khi trở thành một bang của Mỹ, Alaska từng là một phần lãnh thổ của Nga dưới thời Sa hoàng Alexander II. Và sự hiện diện của Nga ở đây không bắt đầu bằng quân đội, mà thông qua các thương nhân.
Giữa thế kỷ 18, các thương nhân và nhà thám hiểm vùng Siberia đã vượt biển Bering để tới Alaska săn rái cá biển để khai thác lông. Các thương nhân Nga đã thiết lập trung tâm giao thương ở Sitka (trước đây gọi là New Archangel) và đảo Kodiak.
Đến năm 1780, Catherine Đại đế thành lập Công ty Nga - Mỹ, cho phép họ độc quyền giao thương và quản lý vùng lãnh thổ này. Cuối thế kỷ 18, thương nhân Alexander Baranov đã củng cố quyền kiểm soát của Nga ở khu vực. Ông mở rộng các khu định cư và đàn áp người Tlingit bản địa, khiến ông bị gọi là "Kẻ Không tim".
Sau đó, các linh mục Chính thống giáo người Nga đến Alaska, thành lập giáo đoàn và nhà thờ. Họ đã xây dựng nhà thờ St. Michael với mái vòm xanh lá nổi bật giữa những dòng sông băng tại New Archangel và đến nay công trình này vẫn được xem như biểu tượng của thị trấn.
Ian Hartman, giáo sư sử học tại Đại học Alaska Anchorage, cho biết những người định cư Nga đã ép người bản địa săn rái cá biển và các loài động vật có vú khác để lấy lông. "Mối quan hệ này ngay từ đầu không phải mô hình định cư lâu dài, mà thiên về kiểu khai thác ngắn hạn", Hartman nói.
Bộ Ngoại giao Mỹ cho hay dân số Nga ở Alaska thời kỳ đó chỉ có chưa tới 400 người định cư lâu dài.
Đến giữa thế kỷ 19, chi phí duy trì tiền đồn ở Alaska trở nên tốn kém đến mức Nga xem đây như gánh nặng tài chính hơn là tài sản. Năm 1867, rái cá cũng bị săn bắt tới mức gần như tuyệt chủng, khiến vùng lãnh thổ này không còn mang lại nhiều lợi nhuận.
Việc Nga thua trận trong Chiến tranh Crimea (1853-1856) trước Anh, Pháp và Thổ Nhĩ Kỳ đẩy nước này vào cảnh kiệt quệ tài chính. Tuy nhiên, Sa hoàng Nga không muốn thương lượng với Anh và cũng không muốn Alaska rơi vào tay London, lúc đó đang mở rộng ảnh hưởng ở tây Canada.
Vì vấn đề kinh tế và những lo ngại địa chính trị, Nga quyết định bán thuộc địa này và họ tìm đến bên mua tiềm năng nhất lúc bấy giờ là Mỹ. Theo một bài viết của Thư viện Quốc hội Mỹ, hai quốc gia đã xích lại gần nhau nhờ có thái độ thù địch chung với Anh và quan điểm tương đồng về hầu hết vấn đề đối ngoại.
Mỹ thời điểm đó muốn mua Alaska để mở rộng lãnh thổ. Vào những năm 1840, họ đã sáp nhập Oregon, Texas và California. Nga lần đầu đưa ra đề nghị bán Alaska năm 1859. Tuy nhiên, thương vụ bị trì hoãn vì Nội chiến Mỹ.
Sa hoàng Aleksandr II đã chỉ thị cho đại sứ Nga tại Mỹ Eduard de Stoeckl tiến hành thương thảo với Bộ Ngoại giao Mỹ vào tháng 3/1867. Sau một đêm trắng đàm phán, hai bên ký hiệp định hoàn tất thương vụ Alaska vào ngày 30/3/1867 với giá bán 7,2 triệu USD.
Thương vụ được xem như chiến thắng ngoại giao hiếm hoi cho cả hai bên. Với Nga, đó là cách tăng nguồn thu và giúp họ có thêm một đồng minh mới ở bên kia Đại Tây Dương. Đối với Mỹ, đó là cơ hội để ngăn chặn sự bành trướng của châu Âu và khẳng định ảnh hưởng ngày càng tăng của họ ở Thái Bình Dương.
"Việc Nga nhượng lại Alaska đã trở thành vấn đề quan trọng. Nó cho thấy mức độ mà Nga sẵn sàng thúc đẩy mối quan hệ thân tình với Mỹ", tờ New York Herald viết năm 1867.
Tuy nhiên, thương vụ đó cũng gây nhiều tranh cãi. Tại St. Petersburg, nhiều người chỉ trích Sa hoàng Aleksandr II đã bán với giá quá rẻ. Tờ báo Golos mô tả việc bán Alaska "gây ra sự phẫn nộ mạnh mẽ với tất cả người Nga chân chính".
"Liệu niềm tự hào dân tộc có thực sự không đáng được quan tâm đến mức dễ dàng hy sinh chỉ vì 6-7 triệu USD hay không?", tờ báo viết.
Trong thư gửi một người bạn vào tháng 7/1867, đại sứ Nga Stoeckl, người cũng là trưởng đoàn đàm phán, thừa nhận "hiệp định của tôi đã vấp phản đối mạnh mẽ, nhưng điều này bắt nguồn từ thực tế không ai ở quê nhà hiểu rõ tình trạng thực sự của thuộc địa. Chúng ta chỉ có hai lựa chọn là bán đi hoặc chứng kiến chúng bị cướp mất".
Trong khi đó tại Mỹ, thương vụ mua Alaska được xem là "sự điên rồ của Seward", đề cập tới ngoại trưởng thời bấy giờ William H. Seward, người đã đàm phán thỏa thuận. Seward bị chế giễu vì đã chi tiền cho một vùng đất hoang vu băng giá.
New-York Daily Tribune chỉ trích thương vụ, coi đây là việc Mỹ "nắm quyền sở hữu trên danh nghĩa đối với hoang mạc tuyết không thể tiếp cận". Bài xã luận có đoạn "chúng ta có thể ký hiệp định với Nga, nhưng chúng ta không thể ký một hiệp định với gió và tuyết".
"Nga đã bán cho chúng ta một quả cam đã vắt kiệt. Dù giá trị của vùng lãnh thổ đó và các đảo xa xôi của nó đối với chúng ta là có là gì đi nữa, thì nó đã cũng không còn giá trị với Nga", New York World viết ngày 1/4/1867.
Mỹ chỉ bắt đầu thấy giá trị của Alaska vào cuối những năm 1890, khi họ tìm thấy vàng ở đây. Alaska trở thành một bang của Mỹ vào năm 1959. Trong giai đoạn 1950-1960, người Mỹ cũng khám phá được các mỏ dầu lớn ở Alaska, biến bang này trở thành một trong những vùng lãnh thổ giàu tài nguyên nhất đất nước.
Và tuần này, Alaska lần nữa trở thành tâm điểm khi là nơi kết nối lãnh đạo hai cường quốc hàng đầu thế giới. Giới quan sát đánh giá đây là cuộc gặp quan trọng có thể định hình lại trật tự toàn cầu.
Từ một nơi được xem như "gánh nặng" cần bán tháo, Alaska đã trở thành một vùng lãnh thổ mang giá trị địa chính trị và kinh tế, tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong mối quan hệ đầy phức tạp giữa Mỹ và Nga.
