Chữ và nghĩa: Phân gio chẳng bằng cấy mò tháng Sáu

“Phân gio (tro) chẳng bằng cấy mò tháng Sáu”. Đây là câu tục ngữ nói về công việc trồng lúa của nhà nông.

Tháng Sáu đến rồi. Đây cũng là lúc nông dân ta chuẩn bị làm đất để cấy lúa vụ mùa. Lúa mùa là “lúa gieo cấy vào đầu hay giữa mùa mưa [tháng Năm, tháng Sáu], thu hoạch vào cuối mùa mưa hay đầu mùa khô [tháng Mười, tháng Mười một]; phân biệt với lúa chiêm” - (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

Câu tục ngữ trên còn có 2 biến thể nữa: “Phân gio không bằng cấy mò tháng Sáu”, “Thêm phân thêm gio chẳng bằng cấy mò tháng Sáu”. Nhưng bất luận biến thể nào thì tựu trung, các câu tục ngữ này cũng đều có cấu trúc so sánh giống nhau. Cái so sánh là “phân gio”. Cái được so sánh là “cấy mò tháng Sáu”. “Phân” là “tên gọi chung các chất dùng để bón cây”. Phân Bắc, phân chuồng, phân xanh, phân đạm… đều nằm trong nhóm phân phổ biến dùng cho cây trồng. Còn “gio (tro)” là “chất còn lại của một số vật khi bị cháy hết, nát vụn và thường có màu xám - như gio bếp, gio củi, gio rơm, gio xương” (từ điển đã dẫn). “Phân gio” là từ ghép chỉ phân bón nói chung.

Chữ và nghĩa: Phân gio chẳng bằng cấy mò tháng Sáu

Lúa mới cấy. Nguồn: Internet

Chúng ta đều biết, khi canh tác, trồng trọt bất kỳ loại cây gì, nhà nông đều phải tìm loại phân thích hợp để bón. Có thế cây cối mới có thể cho sản phẩm (lá, hạt, nhựa, quả…) nhiều và có chất lượng tốt.

Nhưng, đối chiếu với câu tục ngữ “Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống” (thứ tự của 4 nhân tố quan trọng nhất, ảnh hưởng tới canh tác cây trồng) thì “phân” còn đứng sau “nước”. Nước tưới giữ vai trò số một khi bắt tay vào trồng trọt. Cây nào cũng cần nước. Cây lúa nước (khác với “lúa cạn”) còn cần hơn nữa. Ta biết, cây mạ (cây lúa non được gieo ở ruộng riêng - ruộng mạ) sau một thời gian nhất định sẽ được nhổ lên để cấy lại (vào khoảnh đất/đám ruộng khác). Khi chuẩn bị cấy thì ruộng phải cày bừa kĩ và đặc biệt nước trên mặt phải ngập đều (tới mức thích hợp) thì cây mạ cắm xuống mới có thể bén rễ và phát triển nhanh.

Vậy “cấy mò” là gì? Đó là một kết hợp từ hai thành tố “cấy + mò”. “Mò” là “làm một việc gì đó mà ta không nhìn thấy được trong không gian hoặc (môi trường) thao tác”. “Cấy mò” là một hình thức cấy mà công đoạn cắm mạ vào đất phải “mò mẫm” vì mặt nước phía trên đục nên không nhìn thấy chính xác mặt ruộng (phải tự phán đoán, áng chừng khoảng cách, độ nông sâu). Cấy mò, gặt mò (gặt lúa bị chìm sâu trong nước) là chuyện thường ngày của nhà nông. Thực hiện việc “cấy mò” dĩ nhiên là có khó khăn hơn cấy bình thường. Sao người cấy không chọn cách cấy bình thường nhỉ?

Tất nhiên là có lý do của nó. Câu tục/ thành ngữ này đã chuyển tải một thông điệp về kinh nghiệm trồng cấy của ông cha ta. Nguyễn Đức Dương (trong Từ điển tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP.HCM, 2010) giải nghĩa: “Bón thêm phân tro cũng chẳng giúp lúa tốt lên bằng cắm cây mạ xuống vào lúc mặt ruộng đang còn ngập trong nước mưa của tháng Sáu (âm lịch). Hay dùng để đề cao tầm quan trọng của nước đối với năng suất của cây lúa nước”.

Tháng Sáu, tháng Bảy “mưa xuống nước trôi đầy đồng”. Đây là thời điểm thật thuận lợi để nhà nông bắt tay vào công việc chuẩn bị cho vụ mới.

Tháng Sáu em đi cấy mò

Nhọc công sẽ được ấm no mùa màng

Theo PGS -TS Phạm Văn Tình/TTVH

Đọc thêm

Du lịch Hà Tĩnh - bước tiến mới về khách lưu trú

Du lịch Hà Tĩnh - bước tiến mới về khách lưu trú

Thời tiết khá tốt, nhiều sản phẩm mới hấp dẫn, giao thông thuận tiện... là những yếu tố quan trọng giúp các khu, điểm du lịch Hà Tĩnh thu hút hơn 734 nghìn lượt khách trong kỳ nghỉ lễ 30/4 và 1/5.
Podcast tản văn: Về Hà Tĩnh nghe biển hát

Podcast tản văn: Về Hà Tĩnh nghe biển hát

Hà Tĩnh được thiên nhiên ban tặng cảnh quan sơn thủy hữu tình với những bãi biển cát mịn, nước trong, nhiều làng chài cổ có tuổi đời hàng ngàn năm. Về Hà Tĩnh, du khách không chỉ được đắm mình trong làn nước biển xanh trong, ngắm cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ mà còn được nghe những huyền tích thú vị.
Podcast giai thoại danh nhân: Bóng dáng người vợ

Podcast giai thoại danh nhân: Bóng dáng người vợ

Danh họa Nguyễn Phan Chánh có mối tình lớn với người vợ đầu tiên, người đã sinh cho ông 6 người con và dâng hiến cả cuộc đời cho gia đình. Dù là vợ của một danh họa nổi tiếng, nhưng bà có một cuộc đời vất vả, lo toan và nhiều hy sinh.
Nhớ về kẻ sĩ Ngàn Hống Võ Hồng Huy

Nhớ về kẻ sĩ Ngàn Hống Võ Hồng Huy

Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Võ Hồng Huy là người có nhiều đóng góp cho kho tàng văn hoá dân gian xứ Nghệ với danh xưng: “kẻ sĩ Ngàn Hống”.
Trương Ngọc Ánh duyên nợ với thơ lục bát

Trương Ngọc Ánh duyên nợ với thơ lục bát

Duyên nợ với thi ca đã giúp thầy giáo dạy Sử sinh ra từ miền quê mặn mòi ven biển Đỉnh Bàn (TP Hà Tĩnh) đến với những vần thơ thấm đẫm phù sa quê hương. Trương Ngọc Ánh làm nhiều thơ, đủ các thể loại nhưng nhiều nhất, đặc sắc nhất vẫn là những bài thơ lục bát.
Dấu ấn 50 năm nền văn học nghệ thuật Hà Tĩnh

Dấu ấn 50 năm nền văn học nghệ thuật Hà Tĩnh

50 năm sau ngày thống nhất đất nước, các thế hệ văn nghệ sỹ Hà Tĩnh đã góp phần xây dựng được một nền VHNT dày dặn. Với hàng ngàn tác phẩm trên các lĩnh vực,  phản ảnh sinh động về sự phát triển kinh tế, văn hoá xã hội của Hà Tĩnh qua các giai đoạn lịch sử.
Ca khúc cách mạng - sức mạnh chiến thắng

Ca khúc cách mạng - sức mạnh chiến thắng

Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước kết thúc đã 50 năm nhưng âm hưởng hào hùng của những ngày tháng khói lửa vẫn vẹn nguyên bởi những ca khúc đi cùng năm tháng. Lời ca tiếng hát đã tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn, hun đúc tâm thế của cả dân tộc cùng ra trận và làm nên chiến thắng 30/4/1975.
Podcast truyện ngắn: Chuyến tàu Thống Nhất

Podcast truyện ngắn: Chuyến tàu Thống Nhất

Hai người bạn già ngồi bên nhau, nhấp từng ngụm trà cảm nhận vị đắng chát tan ra trong khoang miệng. Rồi chỉ còn lại vị ngọt cứ mênh mang nơi cuống họng. Ánh mắt họ hướng về phía lá cờ đỏ sao vàng treo trước cổng nhà đang tung bay trong gió…
Đêm không ngủ tại Thành phố Hồ Chí Minh

Đêm không ngủ tại Thành phố Hồ Chí Minh

Tối 29/4 - rạng sáng 30/4, hàng nghìn người dân tập trung trên các tuyến đường trung tâm TP.HCM để chờ xem Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.
Màn trình diễn 7 phút của 10.500 drone

Màn trình diễn 7 phút của 10.500 drone

Tối 28/4, 10.500 drone lần lượt thắp sáng bầu trời TP.HCM trong khoảng 7 phút, chào mừng 50 năm thống nhất đất nước với hàng loạt hình ảnh biểu tượng như Bác Hồ, Dinh Độc Lập...
Khai trương mùa du lịch biển Thạch Hải

Khai trương mùa du lịch biển Thạch Hải

Đây là sự kiện khởi động cho mùa du lịch biển sôi động năm 2025, góp phần quảng bá vẻ đẹp nguyên sơ, hấp dẫn của vùng biển Thạch Hải (TP Hà Tĩnh) đến với du khách gần xa.
Podcast truyện ngắn: Trái tim hòa bình

Podcast truyện ngắn: Trái tim hòa bình

Bước đi trong lòng địa đạo, cô thấy tim mình rung lên trong lồng ngực. Còn người cựu chiến binh già, có biết bao hồi ức đẹp ùa về, hồi ức về một thời binh lửa...
Podcast tản văn" Về đâu tháng Tư

Podcast tản văn: Về đâu tháng Tư?

Rồi mùa hạ sẽ bước những bước chân dập dồn mạnh mẽ, cái nắng non nớt run rẩy tháng Tư sẽ thay bằng những trận nắng trập trùng tháng Năm, tháng Sáu...
Những bài ca bất tử…

Những bài ca bất tử…

Chiến tranh đã lùi xa, mảnh đất bom cày đạn xới năm xưa nay đã trở thành những địa chỉ đỏ. Bài ca bất tử về những người đã sống, chiến đấu trên quê hương Hà Tĩnh vẫn còn vang vọng mãi...
Việt Nam ghi dấu ấn mạnh mẽ trên bản đồ du lịch toàn cầu

Việt Nam ghi dấu ấn mạnh mẽ trên bản đồ du lịch toàn cầu

Nền tảng dịch vụ du lịch trực tuyến toàn cầu Trip.com vừa chính thức công bố Bảng xếp hạng Trip.Best toàn cầu năm 2025, vinh danh những điểm lưu trú, nhà hàng và điểm tham quan được yêu thích nhất trên thế giới. Trong đó, Việt Nam gây ấn tượng mạnh với 38 đại diện đến từ 11 tỉnh, thành phố trải dài khắp ba miền, góp mặt ở cả ba hạng mục chính.