Vinh - thời gạch vụn

Vườn hoa Lê Mao ngày nay, xưa kia là một con đường trũng. Chính bọn học trò chúng tôi đã khiêng gạch vụn về đổ đầy con đường đó, rồi đắp đất lên trồng hoa, làm thành vườn hoa ngay từ ngày ấy.

Nhân dịp kỷ niệm 60 năm thành lập thành phố Vinh, 235 năm Phượng Hoàng Trung Đô – Vinh, Báo Nghệ An xin trân trọng giới thiệu bài viết của cố nhà thơ Thạch Quỳ về căn nguyên ra đời của bài thơ “Gạch vụn thành Vinh” viết năm 1966 cũng như ký ức của ông về một thành phố Vinh của ngày... gạch vụn.

Bài viết được nhà thơ Thạch Quỳ thực hiện năm 2018.

Có thành phố nào như thành phố này không

Chưa thấy nhà cao chói lọi sắc hồng

Đã thấy sắc hồng cười trong gạch vụn?

Tôi đến Vinh vào mùa hè năm 1957. Cuốc bộ từ Đô Lương, qua Truông Bồn, qua Nam Đàn, qua Hưng Nguyên, từ 4 giờ sáng đến 5 giờ chiều thì đặt chân đến Vinh. Trước mắt tôi là những đống gạch vụn.

Gạch vụn chất cao từng đống sừng sững hai bên đường như những con đê. Lần đầu đến Vinh, tôi chẳng thấy thành, thấy phố ở đâu, chỉ thấy toàn gạch vụn. Gạch nằm trơ trụi hai bên bờ đường. Gạch lù lù từng đống nhô cao nằm khuất trong cỏ dại. Gạch sóng soài nằm chắn ngang đường lớn. Gạch ngoằn ngoèo như những vồng khoai chạy dài lẩn khuất trong các ngõ nhỏ. Đâu đâu cũng gạch. Cả thành phố ngổn ngang gạch vụn.

Vinh - thời gạch vụn

TP. Vinh hoang tàn sau 8 năm đế quốc Mỹ leo thang đánh phá ra miền Bắc. Ảnh TL

Đối với thành phố Vinh, ngay từ lần gặp đầu tiên, tôi không thể có cái ấn tượng nào hơn là cái dấu ấn về gạch vụn. Vì thế, tôi không thể viết về Vinh mà không nói về gạch vụn! Ngỡ đến Vinh để nhìn thấy đống gạch vụn rồi quay về. Không dè, mùa hè năm ấy tôi lại thi đỗ vào trường cấp 3 Huỳnh Thúc Kháng. Thế là duyên nợ của tôi với các đống gạch vụn của thành phố Vinh lại phải tiếp tục kéo dài. Tôi ở lại Vinh, mượn nhà dân làm nơi trọ học.

Vinh - thời gạch vụn

Chung cư D2 được xây dựng hoàn thành, đưa vào sử dụng từ thập kỷ 80, của thế kỷ trước. Đây là một trong những chung cư “già nua” nhất còn tồn tại ở thành phố Vinh, trên địa bàn phường Quang Trung.

Từ đó, ngày hai buổi đến trường, “chân trèo lên gạch vụn”, “dép cao su đặt lên cát lún” quẩn quanh qua mọi ngõ, ngách của thành phố đi về. Ở Trường Huỳnh Thúc Kháng, bọn học trò chúng tôi hè nhau đi khiêng gạch vụn về để đắp nền gạch dưới chân cột cờ.

Nền gạch dưới chân cột cờ được chúng tôi đắp bằng gạch vụn, khum khum như hình cái mai rùa. Trên cái hình mai rùa gạch vụn ấy, chúng tôi lại dựng nghiêng những viên gạch lành kết thành ngôi sao năm cánh, quét vôi trắng xóa lên hình răng cưa, trông rất đẹp mắt.

Vinh - thời gạch vụn

Thành cổ Vinh xưa - năm 1908. Ảnh: sưu tầm

Cứ mỗi lần khiêng gạch vụn đổ ào xuống, tôi lại nghe xao xuyến tận trong lòng mình những âm thanh rạo rực. Bởi có cái hiện thực đó khơi gợi nên sau này các bạn đọc mới gặp câu thơ “Gạch vụn ùa nhau ôm lấy cột cờ” trong bài thơ “Gạch vụn thành Vinh”, tôi viết vào năm 1966.

Tuổi trẻ của tôi thật nhiều duyên nợ với gạch vụn thành Vinh.

Vườn hoa Lê Mao ngày nay, xưa kia là một con đường trũng. Chính bọn học trò chúng tôi đã khiêng gạch vụn về đổ đầy con đường đó, rồi đắp đất lên trồng hoa, làm thành vườn hoa ngay từ ngày ấy. Chúng tôi cũng đã ngồi đập gạch suốt cả mùa hè để đổ móng xây nhà cao tầng ở trụ sở Chỉ huy Quân khu 4 ở trước cửa Nhà hát nhân dân.

Vinh - thời gạch vụn

Nguyên TBT Đỗ Mười, người đặt viên gạch đầu tiên xây dựng khu chung cư Quang Trung (TP.Vinh) ngày 1-5-1974. Ảnh TL Nguyễn Hùng Sơn

Gạch vụn thời ấy, qua bàn tay lao động của thế hệ chúng tôi cũng góp phần xây bức tường cao bốn phía ở sân vận đông thành phố, ở thư viện, ở bệnh viện, ở Nhà hát nhân dân. Vì thế nên mới có các câu thơ:

Ta lớn rồi! Đâu phải buổi thơ ngây

Khẽ gạch tròn đánh đáo dưới hàng cây

Tặc lưỡi tiếc hoài từng viên gạch đổ

Nhìn phố, nhìn sông, gạch vụn chất đầy

Quả bom giặc đầu tiên cắn vào thân hình miền Bắc

Là ở Vinh. Gạch vụn đến công trường Ôi!

Gạch vụn xôn xao trèo lên gác

Những bậc thềm đại học, mái nhà thương...

Vinh - thời gạch vụn

Lực lượng vũ trang Nghệ An hướng dẫn cho xe qua phà Bến Thủy. Ảnh tư liệu

Năm 1947, nhân dân ta đã tự tay đập bỏ thành phố xinh đẹp của quê hương mình để tiêu thổ kháng chiến. Với quyết tâm: “Thà làm gạch vụn để chờ nhau/ Quyết không chung trời đất với quân thù!”.

9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, thành phố Vinh không một bóng người, không một mái nhà, tất cả chỉ là một đống gạch vụn. Gạch vụn kiên gan nằm đợi người về, kiên gan chung thủy suốt gần 10 năm kháng chiến, những đống gạch vụn như vẫn nghiêng tai ngóng đợi bước chân những người thân yêu ra đi chưa hẹn ngày trở lại.

Vinh - thời gạch vụn

Người dân TP Vinh tham gia kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Ảnh tư liệu

Bởi thế, khi đoàn quân chiến thắng trở về thì những con đường gạch vụn ở thành Vinh như bừng lên một sức sống mới: “Gạch xôn xao cựa quậy những sắc hồng” ! Ngày bộ đội trở về, các cháu nhỏ ra tận bờ sông Cửa Tiền để đón đợi đoàn quân. Cảnh tượng vui tươi và vô cùng cảm động.

Em nhỏ ném thia lia trên bến Cửa Tiền

Thấy bộ đội hành quân, cười, chạy lại

Ấy là Vinh. Một chiều nắng trải

Ta trở về tìm lại phố ta xưa

Gạch vụn ùa nhau ôm lấy cột cờ.

Vinh - thời gạch vụn

Thành phố Vinh những ngày đầu tái thiết. Ảnh tư liệu

Năm 1954, cùng đoàn quân thắng trận trở về, trên đống gạch vụn của thành phố đã hoàn toàn đổ nát, nhân dân ta từ hai bàn tay trắng lại bắt đầu gom nhặt, vun vén để xây dựng lại những căn nhà của mình. Một thành phố Vinh hoàn toàn mới mẻ. Một thành phố Vinh vô cùng kỳ lạ:

"Có thành phố nào như thành phố này không?" Một thành phố tất cả nhà cửa đều làm bằng nứa, lá, tranh, tre? Chen dày hai bên bờ đường Phan Đình Phùng, đường Quang Trung, đường Trần Phú... nhà tiếp nhà, vách sát vách, mái chạm mái, tất tật đều làm bằng tranh tre, nứa lá. Hẳn mọi người còn nhớ, trận hỏa hoạn năm 1961, ở thành phố Vinh có hàng trăm, hàng ngàn ngôi nhà bị bốc cháy, thành phố trơ lại trên một nền đất đen.

Vinh - thời gạch vụn

Ảnh tư liệu

Quân dân thành Vinh lại bắt đầu một cuộc lao động mới. Một cuộc lao động và kiến thiết lại thành phố lần thứ 2. Từ đó, những ngôi nhà khang trang bắt đầu được cất lên. Nhà mậu dịch bách hóa 2 tầng ở ngã tư chợ Vinh, nhà bông vải sợi 3 tầng ở gần ngã sáu và lác đác trên các đường phố, những ngôi nhà của nhân dân đã bắt đầu đỏ au mái ngói.

Thành Vinh như cô gái đẹp, lại một phen nữa “trời xanh quen thói má hồng đánh ghen”. Ấy là lúc bom đạn giặc Mỹ bắt đầu trút xuống. Vinh là chảo lửa, là nơi giặc Mỹ đánh phá ác liệt nhất trong cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc của chúng. Vì vậy, bài thơ về thành Vinh hãy còn tiếp tục. Gạch vụn thành Vinh lại tiếp tục kiên cường đối đầu cùng giặc Mỹ trong một thế trận mới.

Nay những nóc nhà xanh nhở nhăm vết đạn

Qua vết đạn thù ta thấy khoảng trời cao

Dù mười năm Hai mươi năm

Dù thành phố ta hóa thành gạch vụn

Gạch vụn về đây đắp lại chiến hào!

Như sắc mặt anh hùng bừng lên sắc đỏ

Sáng ngời lên gian-khổ-chiến-công

Thành phố anh hùng cười trong gạch đổ

Gạch xôn xao cựa quậy những sắc hồng...

Có thành phố nào như thành phố này không?

Vinh - thời gạch vụn

Thành cổ Vinh hôm nay. Ảnh: Devi Nguyễn

Có thành phố nào như thành phố này không? - Đó là câu hỏi của thành Vinh từ thời gạch vụn. Một câu hỏi da diết nhưng đầy tự hào về thành phố quê hương chúng ta. Một câu hỏi được cất lên từ đống gạch vụn đổ nát của chiến tranh. Hôm nay đây, thành Vinh đã đàng hoàng, to đẹp. Một thành phố khang trang đã sáng bừng lên trên khuôn mặt mới. Gạch vụn thành Vinh. Nhắc lại một thời thành Vinh gạch vụn, bài thơ đã tồn tại cùng thành phố quê hương cũng đã hơn 50 năm rồi, hôm nay giữa bộn bề phố xá, bạn có còn nghe âm vang một câu hỏi da diết nhưng rất đỗi tự hào cất lên từ đống gạch vụn ngày xưa?

Theo Thạch Quỳ/Báo Nghệ An

Đọc thêm

Podcast truyện ngắn: Tình yêu của mẹ

Podcast truyện ngắn: Tình yêu của mẹ

Có những ký ức, cũng có thể phai mờ theo tháng năm. Nhưng có một điều, dù bão tố cuộc đời hay sự khắc nghiệt của thời gian cũng không thể nào xóa nhòa, đó chính là tình yêu của mẹ.
Podcast tản văn: Nồng nàn hoa sữa

Podcast tản văn: Nồng nàn hoa sữa

Với nhiều người, hoa sữa không chỉ là mùi hương, mà còn là ký ức tuổi trẻ. Nồng nàn hoa sữa đưa ta về miền hoài niệm ngọt ngào.
Những người làm cho cổ vật biết nói chuyện

Những người làm cho cổ vật biết nói chuyện

Trong nhịp sống hiện đại, tại Hà Tĩnh, vẫn có những con người lặng lẽ tìm về quá khứ qua từng món đồ xưa cũ. Từ niềm đam mê của mình, họ miệt mài trong hành trình bảo tồn, lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống.
Podcast Tản văn: Mùa thu và nỗi nhớ

Podcast Tản văn: Mùa thu và nỗi nhớ

Những buổi chiều thu như giăng mắc vào lòng ta những nỗi nhớ, mang đến cảm giác thanh bình và tĩnh lặng, để yêu hơn cuộc sống này...
Lấp lánh ánh đèn Trung thu xưa và nay

Lấp lánh ánh đèn Trung thu xưa và nay

Đèn Trung thu là một phần không thể thiếu trong dịp lễ dành cho thiếu nhi ở Việt Nam. Qua thời gian, đèn Trung thu có nhiều thay đổi, từ thủ công truyền thống sang hiện đại, hòa quyện nét xưa và nay.
Podcast truyện ngắn: Chuyện về cây táo không kết trái

Podcast truyện ngắn: Chuyện về cây táo không kết trái

Khi cây đào nở bừng sắc đỏ hồng, cúc vàng rực rỡ trải thảm dưới nắng sớm, thì cây táo chỉ âm thầm đâm chồi, chắt chiu từng tia nắng, từng giọt mưa... Mình chẳng cần phải giống ai, chỉ cần sống tử tế và kiên nhẫn, điều kỳ diệu tự khắc sẽ đến.
Bảo tồn dân ca ví, giặm gắn phát triển du lịch, xây dựng NTM

Bảo tồn dân ca ví, giặm gắn phát triển du lịch, xây dựng NTM

Dân ca ví, giặm không chỉ là những làn điệu, câu hát mà còn là tiếng lòng, là ký ức của bao thế hệ người dân Nghệ Tĩnh. Việc bảo tồn, phát huy các giá trị của dân ca ví, giặm trong đời sống đương đại là nhiệm vụ luôn được đặt lên hàng đầu.
Cảnh đại dương gây sửng sốt

Cảnh đại dương gây sửng sốt

Cuộc thi Nhiếp ảnh gia Đại dương 2025 ghi lại vẻ đẹp và sự mong manh của biển cả qua những khoảnh khắc sống động và ám ảnh.
 Podcast truyện ngắn "Khu vườn mùa thu"

Podcast truyện ngắn "Khu vườn mùa thu"

Mùa thu đi qua, hương quả chín lại nồng nàn trong những khu vườn quê, gợi nhắc bao kỷ niệm tuổi thơ. Không chỉ là ký ức, nơi ấy còn chất chứa bao tình cảm gia đình thiêng liêng...
 Podcast tản văn “Gặt lúa mùa thu”

Podcast tản văn “Gặt lúa mùa thu”

Những ngày này, bà con nông dân đang khẩn trương thu hoạch vụ lúa hè thu. Từng hạt vàng ấy chất chứa bao nhọc nhằn nhưng trên gương mặt những người dân quê vẫn ngời niềm vui...
Podcast Tản văn: Câu cá rô đồng

Podcast Tản văn: Câu cá rô đồng

Câu cá rô đồng là một hoạt động dân dã, gắn liền với tuổi thơ của nhiều bạn nhỏ ở vùng nông thôn Việt Nam. Tản văn “Câu cá rô đồng” của tác giả Trần Văn Lan vẽ nên một bức tranh chân thực ở làng quê những ngày tháng Chín.
Podcast: Mùa chanh

Podcast: Mùa chanh

Mùa thua hoạch chanh gắn với kỷ niệm tuổi thơ, là một phần ký ức quê hương rất đỗi thân thương, để ai đi xa vẫn còn nguyên vẹn một miền thương nhớ.
“Mưa đỏ”- Dòng ký ức bi tráng và lời nhắc nhở hôm nay

“Mưa đỏ”- Dòng ký ức bi tráng và lời nhắc nhở hôm nay

Có những bộ phim không chỉ để xem, mà còn để suy ngẫm. Có những thước phim không chỉ để khóc, mà còn để sống có trách nhiệm hơn. Bộ phim Mưa đỏ ra mắt đúng dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 chính là một tác phẩm như thế.