Sông Lam quấn quýt núi Hồng. Núi Hồng soi bóng Lam giang. Một dải Lam Hồng của Hà Tĩnh khởi đầu bằng miền đất cổ Nghi Xuân. Năm 1831, vua Minh Mệnh lập ra tỉnh Hà Tĩnh từ 2 phủ Hà Hoa và Đức Thọ, gồm 6 huyện, trong đó có Nghi Xuân.
Khởi đầu bằng dòng sông Lam và dãy núi Hồng Lĩnh, Nghi Xuân thời cổ xưa là vùng đất của Việt Thường. Các di chỉ khảo cổ học ở Bãi Cọi, Phôi Phối (Xuân Viên) cho thấy, con người đã đến đây định cư từ rất sớm. Thời Văn Lang - Âu Lạc thuộc bộ Cửu Đức; thời Bắc thuộc là đất Hàm Hoan, Dương Thành, Dương Thoại, Phổ Dương; thời Lý Nhật Quang (1010 - 1028) gọi là huyện Nha Nghi. Năm Kỷ Sửu 1469, vua Lê Thánh Tông định lại bản đồ cả nước, tên huyện Nghi Xuân có từ thời đó.
Di tích khảo cổ học Phôi Phối (Bãi Cọi) là di tích khảo cổ học nằm gọn trong thung lũng của hệ thống núi Hồng Lĩnh với diện tích khoảng 1 km2. (Ảnh Đậu Hà)
Trong cuốn “Xã cổ Nghi Xuân”, nhà địa phương học Võ Giáp đã đưa ra định nghĩa theo phương pháp chiết tự: Nghi: nên, phù hợp; Xuân: mùa xuân (nên mùa xuân). Đời nhà Nguyễn, khi vua Minh Mệnh lập tỉnh, Nghi Xuân thuộc phủ Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh. Huyện Nghi Xuân lúc ấy gồm 5 tổng - 19 xã, 2 trang và 1 phường. Có giai đoạn địa giới kéo dài ra Nghệ An và lên Đức Thọ.
Quốc lộ 1A đoạn qua thị trấn Xuân An. (Ảnh: Đậu Hà)
Thời Khải Định (1916-1925) trả phần bên kia sông cho Hưng Nguyên (Nghệ An) và trả phần trong đê La Giang cho Đức Thọ. Năm 1945, huyện gồm 13 xã; năm 1975 gồm 18 xã; năm 1994 gồm 17 xã và 2 thị trấn. Năm 2020, sau sáp nhập xã ở Hà Tĩnh, huyện Nghi Xuân gồm 15 xã, 2 thị trấn.
Một góc thị trấn Tiên Điền, huyện Nghi Xuân (Ảnh: Thành Nam)
Dẫu tên gọi, sự phân chia địa giới hành chính từng giai đoạn khác nhau nhưng linh khí núi sông, thổ nhưỡng, khí hậu vẫn chung non nước hữu tình. “Lam Thủy, Hồng sơn vô hạn thắng” (sông Lam, núi Hồng cảnh đẹp vô cùng) - Đại thi hào Nguyễn Du trong những ngày trẻ trung sôi nổi về sống tại quê hương đã thốt lên như vậy.
Hồng Sơn liệt chướng. Đây là dãy núi phía Nam huyện, là phên dậu che chở cho Nghi Xuân. Có 9 xã trong huyện nằm ven chân núi. Hồng Sơn là núi Hồng, là dải Hồng Lĩnh và còn được gọi là Ngàn Hống. (Ảnh: Đậu Hà)
Nghi Xuân đúng là một bức họa của tạo hóa với “núi cao cho dáng đứng/sông dài cho bước đi”. Ba phía của huyện giáp với sông và biển, còn lại một phía tựa lưng vào dãy Ngàn Hống (núi Hồng, Hồng Lĩnh) thâm nghiêm. Nghi Xuân có “bát cảnh”. Các nhà địa phương học ví địa hình của Nghi Xuân giống chiếc mũ cánh chuồn (mũ quan văn ngày xưa) nhìn nghiêng. Phải vậy chăng, mà bao đời đất này sản sinh và nuôi dưỡng những danh nhân khoa bảng cống hiến sự nghiệp vĩ đại cho nước nhà?
Hệ thống di sản vật thể đồ sộ với hơn 60 di tích cấp tỉnh, cấp quốc gia, cấp quốc gia đặc biệt trên mảnh đất này và 2 di sản phi vật thể đại diện của nhân loại (ca trù, ví giặm) là những viên ngọc quý phản chiếu bề dày trầm tích văn hóa nơi đây. Chính những con người có truyền thống yêu nước, văn chương khoa bảng, say mê sáng tạo và trao truyền văn nghệ dân gian đã tạo nên những viên ngọc ấy. Theo thời gian, như nước sông Lam ngày càng dào dạt, núi Hồng Lĩnh mãi vững bền, truyền thống ấy được bồi đắp, thấm đẫm, tạo nên cốt cách, phong vị của người Nghi Xuân không thể trộn lẫn được.
Cùng với dân ca ví, giặm, ca trù đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. (Ảnh tư liệu: Đậu Hà)
Nhắc đến Nghi Xuân, cả thế giới biết đến dòng họ Nguyễn Tiên Điền. Câu tục ngữ đúc kết bao đời nay người dân ai cũng thuộc: Ló (lúa) Xuân Viên, quan Tiên Điền, tiền Hội Thống, trống Đan Tràng, đục chàng Đan Phổ. Quan Tiên Điền là nói về dòng họ Nguyễn Tiên Điền với những tên tuổi trứ danh: Nguyễn Quỳnh, Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Khản, Nguyễn Nễ, Nguyễn Trọng... Đặc biệt, ngôi sao sáng Nguyễn Du (1765-1820) trên văn đàn Việt Nam không chỉ soi rọi thời đại ông sống mà cả tới hơn “Ba trăm năm lẻ nữa”. Những giá trị to lớn mà các tác phẩm ông để lại, đặc biệt là Truyện Kiều, trở thành di sản vô giá của nhân loại.
Di tích Quốc gia đặc biệt Khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du. (Ảnh: Đậu Hà)
Nhắc đến Nghi Xuân, người ta nhớ đến Uy viễn Tướng công Nguyễn Công Trứ, một người có tài kinh bang tế thế đã đóng góp to lớn vào việc lập làng ở Tiền Hải (Thái Bình), Kim Sơn (Ninh Bình) và nhiều địa phương trong cả nước. Ông vừa là nhà quân sự, dinh điền sứ, vừa là nhà thơ, người góp phần tạo nên thể hát nói của ca trù với những tác phẩm lưu danh hậu thế.
Đền Nguyễn Xí ở xã Cương Gián, huyện Nghi Xuân. (Ảnh: Đậu Hà)
Đền Chợ Củi ở xã Xuân Hồng, huyện Nghi Xuân (Ảnh: Đậu Hà)
Nhắc đến Nghi Xuân, người ta cũng không quên nói về Thánh sư địa lý Tả Ao, Cương quốc công Nguyễn Xí, Tiến sĩ Ngụy Khắc Tuần, nhà yêu nước Trịnh Khắc Lập, liệt sỹ Lê Duy Điếm… Những địa danh như đền Chợ Củi, chùa Phong Phạn, núi Cơm, bến Lách, Khu di tích Nguyễn Du, đình Hội Thống, nhà thờ Nguyễn Công Trứ, nhà thờ Nguyễn Xí, đền Huyện… mãi là những chứng nhân của lịch sử và văn hóa. Câu ca trù Cổ Đạm, trò Kiều, câu ví dòng Lam được sáng tạo, lưu truyền, gìn giữ, trở thành nguồn mạch trong sáng của đời sống tâm hồn người Nghi Xuân.
Hôm nay về Nghi Xuân, tôi không theo quốc lộ 1, qua Xuân Hồng, Xuân Lam, cũng không theo đường 22/12 cũ (nay là tuyến tránh quốc lộ 1) men theo núi Hồng Lĩnh hoặc ngồi trên “Giang Đình cổ độ”, dòng Lam xuôi về Cửa Hội mà theo đường ven biển Cửa Hội, Nghi Xuân, Vũng Áng, khởi đầu từ thị trấn Lộc Hà. Theo cung đường thảm nhựa thênh thang, chưa đầy 1 giờ, tôi đã đứng trên cầu Cửa Hội, cây cầu dài nhất miền Trung, ngắm “song ngư hý thủy” (hai con cá giỡn nước) ngoài biển xa, hồi tưởng về một thời “Đan Nhai quy phàm” của thương cảng cổ Hội Thống từng là con đường tơ lụa trên biển.
Du thuyền Giang Đình cổ độ. (Ảnh: Đậu Hà)
Tuyến đường ven biển được đánh giá là một trong những tuyến đường đẹp ở Hà Tĩnh.
Từ đây, chúng tôi rẽ sang khu du lịch Xuân Thành để tham quan khu nghỉ dưỡng Phú Minh Gia, Hoa Tiên Paradise, sân golf, trường đua chó, bãi biển Xuân Thành… Sau ngày khánh thành cầu Cửa Hội, lợi thế về thương mại, du lịch của Nghi Xuân càng phát triển.
Dự án sân golf, trường đua chó tại bãi biển Xuân Thành hứa hẹn sẽ mang đến sức hấp dẫn mới cho du lịch Nghi Xuân. (Ảnh: Thành Nam)
Đặc biệt, khi Nghi Xuân trở thành huyện nông thôn mới (NTM) đầu tiên của Hà Tĩnh, du lịch trải nghiệm NTM, du lịch văn hóa càng có cơ hội để phát triển. Khu di tích Nguyễn Du đã được nâng cấp, đầu tư ngày càng thu hút du khách cả nước và nước ngoài. Các làng NTM kiểu mẫu như Phong Giang (Tiên Điền), Trường Hải (Đan Trường) đều đẹp như những bức tranh, là nơi có thể thưởng ngoạn.
Nông thôn mới Đan Trường (Nghi Xuân). Ảnh: Đậu Hà
Khu dân cư NTM kiểu mẫu Phong Giang, thị trấn Tiên Điền hôm nay. (Ảnh tư liệu)
Đặc biệt, với tiêu chí: 100% xã, thị trấn có câu lạc bộ (CLB) dân ca, Nghi Xuân đã làm sống dậy và phát triển các loại hình dân ca ví, giặm, ca trù, trò Kiều… tạo nên một “miền đất hát” không trộn lẫn với bất cứ nơi nào. Du khách về Nghi Xuân muốn nghe ca trù thì ghé nhà thờ Nguyễn Công Trứ ở Xuân Giang, hoặc về Cổ Đạm, các CLB ca trù sẽ phục vụ. Về Xuân Liên để nghe trò Kiều. Về xã nào cũng có thể được nghe ví, giặm. Phong trào hát dân ca phát triển rầm rộ trong các trường học…
CLB Chèo kiều xã Xuân Liên tập luyện các tiết mục phục vụ cho nhân dân vào những dịp lễ. (Ảnh tư liệu: Đậu Hà)
Hát trò Kiều đang sống dậy khá mạnh mẽ trong đời sống văn hoá của người dân Nghi Xuân. (Ảnh tư liệu: Đậu Hà)
Hiểu rõ lợi thế của miền di sản, cùng với việc quy hoạch các khu đô thị gắn với du lịch, huyện đã xây dựng và được Thủ tướng Chính phủ thông qua đề án “Xây dựng huyện Nghi Xuân đạt chuẩn huyện NTM kiểu mẫu, điển hình về văn hóa gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021-2025”. Hiện nay, huyện đang triển khai dự án khu đô thị mới Xuân Thành, khu đô thị sinh thái Park City Xuân An và các khu dân cư NTM tại Cương Gián, Xuân Hải, Đan Trường. Ốc đảo Xuân Giang 2 (đảo Hồng Lam) đang chuẩn bị đón dự án khu đô thị, du lịch sinh thái, giải trí sinh thái của Tập đoàn T&T.
Nghi Xuân phấn đấu trở thành huyện NTM kiểu mẫu, điển hình về văn hoá gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021 - 2025. (Ảnh: Thành Nam)
Hiện nay, trong điều kiện dịch bệnh, du lịch Nghi Xuân đang tạm lắng nhưng phong trào xây dựng NTM, đô thị văn minh vẫn duy trì. Ông Phan Tấn Linh - Bí thư Huyện ủy khẳng định: “Những giá trị to lớn từ thắng cảnh thiên nhiên, lịch sử, văn hóa là tài sản vô giá để Đảng bộ và Nhân dân Nghi Xuân hôm nay phát huy tiềm năng, nỗ lực vươn lên, đạt chuẩn NTM kiểu mẫu, điển hình về văn hóa gắn với phát triển du lịch”.
ẢNh: PV, CTV
Trình bày: Thành Nam
