Nhà thơ Nguyễn Đình Thi
Đất nước
Sáng mát trong như sáng năm xưa
Gió thổi mùa thu hương cốm mới
Tôi nhớ những ngày thu đã xa
Sáng chớm lạnh trong lòng Hà Nội
Những phố dài xao xác hơi may
Người ra đi đầu không ngoảnh lại
Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy.
Mùa thu nay khác rồi
Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi
Gió thổi rừng tre phấp phới
Trời thu thay áo mới
Trong biếc nói cười thiết tha!
Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta
Những cánh đồng thơm ngát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sông đỏ nặng phù sa
Nước chúng ta
Nước của những người chưa bao giờ khuất
Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất
Những buổi ngày xưa vọng nói về!
Ôi những cánh đồng quê chảy máu
Dây thép gai đâm nát trời chiều
Những đêm dài hành quân nung nấu
Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu.
Từ những năm đau thương chiến đấu
Đã ngời lên nét mặt quê hương
Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu
Đã bật lên những tiếng thét căm hờn
Bát cơm chan đầy nước mắt
Bay còn giằng khỏi miệng ta
Thằng giặc Tây, thằng chúa đất
Đứa đè cổ, đứa lột da...
Xiềng xích chúng bay không khóa được
Trời đầy chim và đất đầy hoa
Súng đạn chúng bay không bắn được
Lòng dân ta yêu nước thương nhà!
Khói nhà máy cuộn trong sương núi
Kèn gọi quân văng vẳng cánh đồng
Ôm đất nước những người áo vải
Đã đứng lên thành những anh hùng
Ngày nắng đốt theo đêm mưa dội
Mỗi bước đường mỗi bước hy sinh
Trán cháy rực nghĩ trời đất mới
Lòng ta bát ngát ánh bình minh.
Súng nổ rung trời giận dữ
Người lên như nước vỡ bờ
Nước Việt Nam từ máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng lòa!
(1948)
Trong sự nghiệp cầm bút của mình, người nghệ sĩ tài hoa Nguyễn Đình Thi đã gặt hái được nhiều thành tựu xuất sắc từ thơ ca, văn xuôi cho đến nhạc, kịch, lý luận phê bình.
Về thơ, đây là lĩnh vực ông ưu ái và dành nhiều tâm huyết nhất. Thơ Nguyễn Đình Thi mang đậm dấu ấn cá nhân qua những thể nghiệm tìm tòi về hình ảnh, ngôn từ. Bằng tâm hồn thi sĩ hòa điệu cùng ý chí, tinh thần của người chiến sĩ cách mạng, Nguyễn Đình Thi đã cho ra đời những vần thơ giàu cảm hứng về đất nước. Hình ảnh đất nước trong chiến tranh đau thương và kiên cường; con người nhân hậu và anh hùng là chủ đề xuyên suốt trong nhiều sáng tác của ông. Đặc biệt, Đất nước được xem là thi phẩm tiêu biểu cho phong cách sáng tác của Nguyễn Đình Thi.
Bài thơ được tác giả sáng tác trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Mạch cảm xúc và suy tưởng cũng là kết cấu cơ bản của bài thơ. Từ mùa thu xưa Hà Nội cho đến mùa thu nay ở chiến khu Việt Bắc. Cảm xúc mở rộng về đất nước trong đau thương đã vùng lên chiến đấu và chiến thắng vẻ vang.
Bằng tâm hồn tinh tế, ngòi bút tài hoa, Nguyễn Đình Thi đã “bắt” trọn hồn thu Hà Nội bằng vài dòng thơ ngắn. Nét đặc trưng của thiên nhiên thu Hà Nội dần dần hiện lên với hương cốm mới, sáng chớm lạnh, phố dài xao xác hơi may. Trên nền phong cảnh ấy, hình ảnh người chiến sĩ hào hoa, dũng cảm, tạm xa thủ đô để lên đường kháng chiến trở thành điểm nhấn. Người ra đi đầu không ngoảnh lại là tư thế đầy ý chí, quyết tâm nhưng lòng vẫn vấn vương sắc vàng xao xuyến - Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy. Nắng thu vàng đượm nỗi buồn ly biệt tạo nên vẻ đẹp cổ điển cho câu thơ, cảnh thu Hà Nội vì thế làm người đọc thêm phần bâng khuâng.
Câu thơ chuyển mạch cảm xúc tựa như một tiếng reo vui hồ hởi: Mùa thu nay khác rồi. Trái ngược với tiết tấu chậm, âm hưởng trầm lắng của dòng hoài niệm về thu xưa thì đến đây, nhịp thơ trở nên sôi nổi, rộn rã. Bốn chữ "tôi đứng vuinghe" tạc nên một tư thế, một dáng đứng kiêu hãnh giữa đất trời vào thu.
Những thủ pháp nghệ thuật quen thuộc như điệp từ, điệp ngữ, liệt kê, điệp cấu trúc câu để khẳng định chủ quyền đất nước, khẳng định sự toàn vẹn lãnh thổ. “Cái tôi trữ tình” nay được chuyển thành “cái ta”. Bởi nhà thơ muốn góp chung vào tiếng nói của tập thể, của nhân dân để nhấn mạnh niềm tự hào chính đáng, ý thức làm chủ non sông. Cảm hứng về mùa thu của Nguyễn Đình Thi gắn với hiện thực của đất nước. Chân thực hơn và lớn lao hơn khi mùa thu đất trời gắn liền với mùa thu cách mạng.
Tất cả trời xanh, núi xanh, cánh đồng quê thơm mát, những ngả đường bát ngát, những dòng sông phù sa… đều của chúng ta. Thế nhưng, khi quân thù tràn tới, đồng quê chảy máu, tự do bị kìm hãm dây thép gai đâm nát trời chiều. Thủ pháp tương phản một lần nữa được Nguyễn Đình Thi sử dụng khéo léo khi vẽ nên những hình ảnh đối lập rõ nét giữa quá khứ - hiện tại, hòa bình - chiến tranh. Qua đó, người đọc hình dung rõ bước chân kẻ thù đi tới đâu, đồng quê bị tàn phá đến đó, con người bị đọa đày đến mức Thằng giặc tây, thằng chúa đất/ Đứa đè cổ, đứa lột da.
Đất nước bị nhấn chìm trong đau thương dưới gót giày của quân xâm lược, nhưng dân tộc Việt Nam chưa bao giờ lùi bước trong cuộc đấu tranh đòi lại chủ quyền, giành lại độc lập, tự do. Bởi Súng đạn chúng bay không bắn được/Lòng dân ta yêu nước thương nhà. Hình ảnh đất nước hiên ngang đứng dậy trong khổ thơ cuối kết hợp với âm hưởng hào hùng đã đúc kết trọn vẹn tinh thần lạc quan cách mạng của dân tộc Việt:
Súng nổ rung trời giận dữ…
Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.
Với giọng điệu lúc trầm lắng, lúc sôi nổi, nhịp điệu thay đổi linh hoạt theo thể thơ tự do, Nguyễn Đình Thi đã dựng nên hình ảnh đất nước đầy xúc động trong gian lao, vất vả và khát vọng hòa bình lớn lao trong cuộc kháng chiến chống Pháp.
Đọc lại những vần thơ của Nguyễn Đình Thi trong không khí những ngày mùa thu tháng Tám, một lần nữa, thi phẩm "Đất nước" của ông chứng minh giá trị lịch sử, giá trị nhân văn khi truyền lại cho lớp lớp những người trẻ theo sau tinh thần dân tộc Việt - Lòng dân ta yêu nước, thương nhà!
