Tiếng Nghệ trong dân ca ví, giặm

(Baohatinh.vn) - Nhà thơ Nguyễn Bùi Vợi từng viết “Gió lào thổi rạc bờ tre/ Chỉ nghe giọng nói đã nghe nhọc nhằn”. Tiếng Nghệ là đặc trưng riêng biệt, đồng thời là niềm tự hào của biết bao thế hệ cư dân vùng Nghệ Tĩnh. Tiếng Nghệ xuất hiện trong nghệ thuật nhiều nhất có lẽ là qua dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh.

Từ trong những câu hát của nhân dân, tiếng Nghệ đã tô thắm những ân tình của người dân bản xứ, làm đẹp thêm đặc trưng văn hóa Nghệ Tĩnh bao đời...

Là một loại hình dân ca được thoát thai từ chính cuộc sống lao động sản xuất nên trong dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh, lời ăn tiếng nói của người Nghệ xuất hiện rất nhiều. Sự xuất hiện dày đặc của từ địa phương Nghệ Tĩnh trong các bài ví, giặm, hò đã khiến dân ca ví, giặm có những giá trị đặc biệt không thể trộn lẫn. Những mô, tê, răng, rứa, chi, hè… không chỉ biểu thị cách nói mà còn biểu thị những sắc thái tình cảm đặc biệt của con người Xứ Nghệ.

Sự xuất hiện đậm đặc của từ địa phương trong nhiều bài ví, giặm giúp dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh có sức hấp dẫn đặc biệt đối với công chúng.

Sự xuất hiện đậm đặc của từ địa phương trong nhiều bài ví, giặm giúp dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh có sức hấp dẫn đặc biệt đối với công chúng.

Lắm khi cùng là một từ nhưng lại biểu thị những cảm xúc khác nhau như trong bài Ví ghẹo, từ “rứa” mà 2 đối trọng nam và nữ dùng lại biểu thị 2 trạng thái khác nhau: Khi chàng trai hát “Ờ... ơ, chứ anh đến giàn hoa thì hoa kia đã (ơ... ơ) nở/ Anh đến bến đò thì đò đã sang sông/ Anh đến tìm em thì em đã lấy (ơ) chồng/ Mà em yêu anh như (ơ... ơ) rứa/ Hỏi có mặn nồng mà lấy chi?” thì từ “rứa” là lời trách móc, hờn giận. Còn khi người con gái nói: “Ờ... ơ, chứ anh đến giàn hoa, hoa đến thì thì hoa phải (ơ... ơ) nở/ Anh đến bến đò, đò đầy thì đò phải sang (ơ... ơ) sông/ Chứ đến duyên em thì em phải lấy (ơ) chồng/ Mà em yêu anh như rứa, có mặn nồng thì tùy anh” thì từ “rứa” lại là một sự từ chối khéo léo, thẳng thắn mà không hề tàn nhẫn.

Tiếng Nghệ Tĩnh trong dân ca Xứ Nghệ ở nhiều bài đã thể hiện rất rõ văn hóa, tính cách con người Xứ Nghệ. Như trong bài ví Đi tìm người thương, tính cách mạnh mẽ, dứt khoát nhưng trọn nghĩa, trọn tình của người phụ nữ Nghệ Tĩnh biểu hiện rất rõ qua những từ địa phương: “Đã yêu thì yêu cho chắc/ Đã trục trặc thì trục trặc cho luôn/ Đừng như con thỏ đứng đầu truông/ Khi vui thì giỡn bóng mà khi buồn thì bỏ đi”. Người Nghệ nổi tiếng là thẳng thắn, “gàn” nhưng trong rất nhiều tình huống, người ta lại thấy được sự tinh tế trong tâm hồn biểu thị qua ngôn ngữ như trong lời trách của chàng trai trong bài Ví ghẹo: “Dừ thì mự nói mự nỏ thương, cau chanh hạt trên (ơ) buồng, trù thì rụng cuống ngoài nương, (ơ) tiền thì đứt chạc trong rương, (ơ) lợn thì bỏ cám trong chuồng, (chư) chọng thì bỏ môốc trong buồng, bạc tình chi rứa mự, chi bạc tình (ơ) rứa mự...” người ta thấy rõ sự tinh tế, sâu sắc của người nông dân chân lấm, tay bùn. Đặc biệt, cau chanh hạt là một cụm từ độc nhất vô nhị, chỉ có trong cách nói của người Nghệ và chỉ có trong dân ca Xứ Nghệ. Thông thường, khi quả cau già, hạt không còn ngọt nữa mà chuyển sang chua thì người ta thường nói “cau già”, “cau long hạt” chứ nói “cau chanh hạt” là vừa chuyển tải được tính và hình của quả cau quá mùa, vừa thể hiện sự tinh tế trong cách nhìn, cách nói của người Nghệ.

Tiếng Nghệ Tĩnh trong nhiều bài hát ví, giặm còn thể hiện ở các vần chứa nguyên âm dài như: oong, ooc, ôông, enh, ec… Trong lịch sử phát triển của tiếng Việt, các vần này đến khoảng thế kỷ XVII thì biến đổi tương ứng sang các vần: ong, oc, ông, anh, ach. Nhưng trong tiếng Nghệ vẫn được giữ lại và tạo nên một lớp từ độc đáo, ví dụ như: méc (mách), eng/ ênh nớ (anh ấy), trôốc (đầu)… Như trong bài Ví phường cấy có từ “toóc”: “Người ơi, rồi mùa toóc rạ rơm khô/ Bạn về quê bạn biết nơi mô mà tìm” hoặc nhiều từ mang đậm tính địa phương trong một bài giặm kể: “Răng giừ (bao giờ) lươn lên rừng mần (làm) ổ/ Vượn chôống nôốc (chống thuyền) đi buôn/ Ròi độ gạy cành cơn (Ruồi đậu gãy cành cây)/ Nác (nước) đổ thấm lá môn/ Chuột khoét thủng Hoành Sơn/ Anh với em mì (mới) xa ngái (xa cách)/ Đôi lứa mình mì xa ngái”… Hiện nay, cách nói này chỉ tồn tại ở một số vùng của Nghệ An và Hà Tĩnh nhưng điều đó giúp khẳng định ví, giặm chính là hơi thở, là đặc trưng của con người Xứ Nghệ.

Ngôn ngữ không chỉ là phương tiện giao tiếp của con người mà còn phản ánh rõ nét văn hóa, lịch sử của mỗi một quốc gia, dân tộc cũng như của vùng, miền, địa phương. Sự xuất hiện đậm đặc của từ địa phương cũng như cách phát âm của người Xứ Nghệ trong dân ca ví, giặm đã khiến cái ân tình mộc mạc mà sâu lắng, giản dị mà tinh tế, rắn rỏi, cương quyết mà mặn mà tình nghĩa trước sau của người Xứ Nghệ bộc lộ rõ nét hơn.

Chủ đề Đất và người Hà Tĩnh

Đọc thêm

Podcast truyện ngắn: Chuột Bún bán bánh

Podcast truyện ngắn: Chuột Bún bán bánh

Những mùa Trung thu, tôi luôn nhận được quà của bà Chuột Bún là những chiếc bánh Trung thu thơm phức. Cũng từ đó, cái tên Chuột Bánh luôn đi liền với tình bạn thời tiểu học của tôi.
Xúc động những vần thơ viết về cơn bão số 3

Xúc động những vần thơ viết về cơn bão số 3

Trong đau thương, mất mát của người dân nhiều tỉnh thành phía Bắc sau bão số 3, nhiều tứ thơ đã được gieo vần. Báo Hà Tĩnh trân trọng giới thiệu một số bài thơ đầy cảm xúc trong cơn hoạn nạn.
Chuyện cây Hà Nội sau bão

Chuyện cây Hà Nội sau bão

Ngay sau cái đêm kinh hoàng bão YAGI đổ bộ vào Hà Nội, tôi lái xe ra đường. Khắp cả thành phố, cây nằm la liệt, nhiều cây bật gốc, gãy đổ tan hoang.
Đền Phúc Hải - chốn tâm linh yên bình

Đền Phúc Hải - chốn tâm linh yên bình

Đền Phúc Hải, xã Thuận Lộc (TX Hồng Lĩnh – Hà Tĩnh) là một trong những di tích đặc trưng cho sinh hoạt tín ngưỡng, chốn trao gửi tâm linh của người dân và du khách thập phương.
Bộ tranh Việt Nam tử tế trong cơn bão Yagi

Bộ tranh Việt Nam tử tế trong cơn bão Yagi

Hình ảnh cảm động các chiến sĩ đưa dân ra ngoài, các xe đi chậm lại để dìu mọi người trên cầu trong lúc gió to… được cô gái TP. Hồ Chí Minh khắc họa lại trong bộ tranh nói về Việt Nam tử tế trong cơn bão Yagi.
Vinh danh 'Sứ giả tiếng Việt' năm 2024

Vinh danh 'Sứ giả tiếng Việt' năm 2024

Tối 8/9, tại Nhà hát Lớn Hà Nội, Lễ tổng kết Ngày Tôn vinh tiếng Việt năm 2024 và Chương trình Gala tiếng Việt thân thương đã diễn ra với sự tham dự của hơn 600 đại biểu. Những “Sứ giả tiếng Việt” năm 2024 đã được vinh danh và trao tặng bằng khen.
Podcast truyện ngắn: Cây nhãn kỷ niệm

Podcast truyện ngắn: Cây nhãn kỷ niệm

Cây nhãn già thách thức mưa nắng, bão bùng, nhìn vào đó, bà luôn tưởng tượng bóng hình Hiếu, vẫn hiển hiện đâu đây trong khu vườn, căn nhà thân thuộc, như chưa từng có cuộc chia ly...
Podcast tản văn: Ơi mùa thu, mùa thu

Podcast tản văn: Ơi mùa thu, mùa thu

Có vẻ như mọi hân hoan, quyến luyến, mọi mỹ cảm, nồng say đều dồn tụ hết vào một chữ thu. Thu xao xuyến, thu bồi hồi, thu bâng khuâng, thu đa cảm...
Khám phá Công viên địa chất toàn cầu Non Nước Cao Bằng

Khám phá Công viên địa chất toàn cầu Non Nước Cao Bằng

Non nước Cao Bằng chính thức được UNESCO công nhận là Công viên Địa chất Toàn cầu vào ngày 12/4/2018, trở thành công viên địa chất toàn cầu thứ hai tại Việt Nam sau Công viên Địa chất Cao nguyên đá Đồng Văn tại Hà Giang.
Truyện ngắn: Màu áo lính

Truyện ngắn: Màu áo lính

Phía ngoài ô cửa sổ, loa phát thanh đang vang lên tin tức về những hoạt động mừng ngày tết Độc lập. Ông Việt nhìn ra lá cờ đỏ sao vàng tung bay ngoài song cửa rồi mắt ông ầng ậc nước…
Cây muỗm ở Nghi Xuân là cây di sản Việt Nam

Cây muỗm ở Nghi Xuân là cây di sản Việt Nam

Cây muỗm được công nhận cây di sản Việt Nam có tuổi đời hơn 360 năm, nằm trong khuôn viên nhà thờ Phan Tôn Chu và Ngọc Hoa công chúa ở thôn Phú Vinh, xã Cổ Đạm, Nghi Xuân, Hà Tĩnh.