Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh (1920 - 2011) sinh ra tại Viêng Chăn - Lào, nhưng cội rễ của ông lại thuộc phường Đại Nài, thành phố Hà Tĩnh cũ (nay là phường Thành Sen). Dòng họ Hồ Văn của ông đã gây dựng cơ nghiệp tại vùng đất này gần 600 năm, hun đúc nên truyền thống hiếu học và yêu nước.
Từ nhỏ, ông được gửi ra Hà Nội học tập, tham gia cách mạng từ năm 1945. Suốt giai đoạn đầu sự nghiệp, ông giữ các trọng trách quan trọng tại Hà Tĩnh và Trung ương, trải qua nhiều nhiệm vụ, từ Văn phòng Ủy ban Nhân dân cách mạng huyện Thạch Hà, Phó ban Tuyên huấn Tỉnh ủy, đến công tác tại Bộ Tuyên truyền, Văn phòng Văn xã Phủ Thủ tướng, Ban Văn giáo Trung ương.
Bước ngoặt lớn đến vào đầu năm 1960 khi ông được điều về Viện Văn học Việt Nam. Đây là sự chuyển mình từ một cán bộ tuyên huấn năng nổ, sang một nhà nghiên cứu văn học chuyên sâu – một hành trình tiệm cận học thuật, bắt nguồn từ tinh thần tự học bền bỉ và ý thức dấn thân của ông. Sau này, ông lần lượt giữ các chức vụ quan trọng như Viện trưởng Viện Văn học Việt Nam kiêm Tổng Biên tập Tạp chí Văn học, Chủ tịch Hội đồng Khoa học - Viện Văn học Việt Nam, từng bước khẳng định vị thế cây đại thụ của mình.
Vai trò cốt lõi thể hiện trong di sản của Giáo sư Hồ Tôn Trinh là tính tiên phong, mở đường cho lý luận văn học Việt Nam hiện đại. Giữa bối cảnh nghiên cứu trong nước còn nhiều hạn chế, ông đã mạnh dạn tiếp thu, tìm tòi và vận dụng sáng tạo những thành tựu lý luận tiên tiến nhất của thế giới. Ông được xem là người đầu tiên đưa các lý thuyết phức tạp như: Ký hiệu học, Thi pháp học, và Văn học so sánh vào nghiên cứu và giảng dạy tại Việt Nam.
Đóng góp nổi bật nhất của ông chính là sự dũng cảm vượt qua lối mòn để tiếp cận và triển khai những đề tài hoàn toàn mới, lúc bấy giờ ít được chú ý, đặc biệt là văn học phương Tây và các trường phái lý luận hiện đại. Các công trình tiêu biểu như: “Phương Tây, văn học và con người tập 1, tập 2”; “Ký hiệu, nghĩa và phê bình văn học”, “Từ ký hiệu học đến thi pháp học”… Những tác phẩm này chứng minh ông đã thành công trong việc chuyển hóa các lý thuyết phức tạp, thành công cụ sắc bén để lý giải, soi sáng và phát huy sâu sắc các giá trị văn hóa dân tộc và văn học Việt Nam.
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Thị Huế - Viện Văn học Việt Nam cho biết: “Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh là người rất nổi bật trong việc đưa các lý thuyết cập nhật, tới việc nghiên cứu văn học trong nước và áp dụng các lý luận văn học phương Tây. Cuốn sách “Phương Tây, văn học và con người” của Giáo sư Hồ Tôn Trinh rất nổi tiếng. Ra đời trong bối cảnh các thông tin về lý luận và văn học nước ngoài ở nước ta còn hạn chế, ông đã tổng hợp lại để các nhà nghiên cứu, độc giả trong nước mở rộng tầm nhìn ra thế giới. Đặc biệt, ông đã chú ý tới các phương pháp nghiên cứu như: lý luận văn học so sánh và ký hiệu học. Lý thuyết văn học phương Tây được ông đưa vào áp dụng vào văn học Việt Nam”.
Tầm vóc của Giáo sư Hồ Tôn Trinh không chỉ dừng lại ở phạm vi quốc gia. Ông là kiến trúc sư của một cầu nối văn hóa vững chắc giữa Việt Nam và thế giới. Ông đã có công lớn trong việc truyền bá tinh hoa văn học Việt Nam trên các diễn đàn quốc tế, giới thiệu bản sắc tư duy và chất liệu nghệ thuật độc đáo của tiếng Việt và văn hóa Việt Nam ra bên ngoài. Ngoài ra, ông còn là cửa ngõ đưa những tinh hoa sáng tác, lý luận văn hóa - văn nghệ phương Tây vào Việt Nam một cách có chọn lọc và sáng tạo. Sự hội nhập học thuật này đã làm phong phú thêm kho tàng tri thức trong nước. Đồng thời, đưa các giá trị tiêu biểu nhất của văn hóa Việt Nam hòa nhập vào dòng chảy văn minh nhân loại.
Tầm vóc quốc tế của ông được ghi nhận qua nhiều danh hiệu cao quý: Viện sĩ danh dự của Viện Hàn lâm Khoa học Hungary (năm 1979); Hội viên Hiệp hội Ký hiệu học Quốc tế; Phó Chủ tịch Hiệp hội các Hội đồng Khoa học xã hội Châu Á và Thái Bình Dương; Phó Chủ tịch Ủy ban Quốc gia UNESCO của Việt Nam...
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Ngọc Thiện - Viện Văn học Việt Nam cho biết: “Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh với uy tín khoa học của mình, là sứ giả của sự giao lưu văn hóa - văn học giữa Việt Nam và thế giới Đông - Tây. Ông đã góp phần đưa tinh hoa sáng tác, lý luận văn hóa - văn nghệ phương Tây vào Việt Nam, hội nhập các giá trị tiêu biểu nhất của văn hóa, văn nghệ Việt Nam, từ cổ chí kim, làm phong phú kho tàng văn minh nhân loại”.
Cuộc đời và sự nghiệp của Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh là một minh chứng hùng hồn cho tinh thần học tập, tự nghiên cứu không ngừng nghỉ. Ông đã vượt qua những xuất phát điểm không chuyên sâu về học thuật để trở thành một nhà khoa học uyên bác, đưa văn hóa Việt Nam đến với thế giới. Ngay cả khi đã nghỉ hưu, ông vẫn tiếp tục dấn thân và cống hiến cho văn hóa, đặc biệt là việc bảo tồn và phát huy nghệ thuật sân khấu dân tộc. Tinh thần tự học, tự cải tạo tri thức và cống hiến bền bỉ này, chính là sự tiếp nối cao đẹp của lòng yêu nước và ý thức trách nhiệm với dân tộc.
Phát huy truyền thống ấy, con cháu dòng họ Hồ Văn luôn noi gương bậc tiền nhân và đã có nhiều người thành đạt, đóng góp cho quê hương, đất nước. Người dân Hà Tĩnh, đặc biệt là mảnh đất Thành Sen, vẫn luôn tự hào về người con ưu tú của mình đã vượt qua giới hạn của cá nhân để kiến tạo nên một di sản học thuật.
Những đóng góp to lớn và tầm vóc quốc tế của Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh đã được Nhà nước và cộng đồng quốc tế ghi nhận bằng nhiều phần thưởng cao quý như: Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Nhất cùng nhiều huân chương và phần thưởng cao quý khác. Các công trình nghiên cứu về văn hóa, lý luận văn học của Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh là di sản quý giá, đang được các thế hệ nghiên cứu kế thừa, học tập và phát triển.
Tiến sỹ Nguyễn Huy Bỉnh - Phó Viện trưởng phụ trách Viện Văn học Việt Nam chia sẻ: “Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh là người có nhiều đóng góp trong việc xây dựng Viện Văn học Việt Nam, trở thành một trung tâm nghiên cứu và đào tạo có tầm ảnh hưởng quốc gia, định hướng nhiều chương trình nghiên cứu, xuất bản chuyên khảo và tạp chí học thuật. Những giá trị di sản mà ông để lại vẫn được các thế hệ Viện Văn học Việt Nam tiếp tục nghiên cứu, tiếp nối sự nghiệp của ông”.
Có thể khẳng định, Di sản khoa học của Giáo sư, Viện sỹ Hồ Tôn Trinh là tài sản trí tuệ vô giá, luôn trường tồn với thời gian và tiếp tục định hướng cho sự phát triển của nền văn hóa Việt Nam. Tinh thần tự học, tầm nhìn tiên phong, và những đóng góp kiến tạo của ông sẽ mãi được các thế hệ sau nhắc nhớ với tấm lòng tôn kính, như một biểu tượng của trí tuệ và niềm tự hào của mảnh đất Thành Sen - Hà Tĩnh.