Theo nhận định của chuyên gia quan hệ quốc tế Jose Miguel Alonso-Trabanco, nghiên cứu sinh Tiến sĩ Nghiên cứu Quốc phòng và An ninh tại Đại học Massey, New Zealand trên trang Geopoliticalmonitor.com mới đây, vào đầu thời kỳ hậu Chiến tranh Lạnh, nhiều người cho rằng, với sự trỗi dậy của quá trình toàn cầu hoá, các đối thủ địa chính trị truyền thống sẽ chuyển sang cạnh tranh kinh tế hòa bình.
Những chiếc xe tăng bị phá hủy tại vùng Sumy, Ukraine, ngày 7/3. Ảnh: Reuters
Tuy nhiên, cuộc xung đột ở Ukraine đang diễn ra đã làm tan biến những nghi ngờ còn sót lại về sự bùng nổ của chiến tranh giữa các quốc gia như một cách hiệu quả để giải quyết các tranh chấp địa chính trị trong thế kỷ 21.
Cuộc xung đột này chứng minh rằng sức mạnh cứng vẫn là một công cụ mà các quốc gia có thể sử dụng để thúc đẩy lợi ích của họ. Sự leo thang đang thúc đẩy một số giới tinh hoa phương Tây đưa ra ý tưởng về một vùng cấm bay do NATO và Nga thực thi để thực hiện các hành động hạt nhân. Ngoài ra, cuộc xung đột không chỉ được tiến hành thông qua các biện pháp quân sự thuần túy. Trên thực tế, cuộc đối đầu này còn được thể hiện trong các lĩnh vực không gian mạng, truyền thông và cả địa kinh tế.
Tầm quan trọng địa kinh tế của Ukraine
Ông Jose Miguel cho rằng ngoài vai trò là một điểm nóng gây tranh cãi, vùng đệm và trục địa chính trị mà các cường quốc tìm cách kiểm soát vì những mục đích riêng của họ, Ukraine còn có vị trí quan trọng nhìn từ góc độ địa kinh tế.
Quốc gia Đông Âu này có cơ sở hạ tầng kết nối Nga với châu Âu, bao gồm mạng lưới đường ống dẫn khí đốt tự nhiên và đường bộ. Do đó, nó có thể hoạt động như một hành lang thương mại và các dòng chảy năng lượng. Bên cạnh đó, sông Dnepr, một tuyến đường thủy quan trọng và việc Ukraine kết nối với Biển Đen qua cảng Odessa có nghĩa là vị trí địa lý của nước này tạo ra một cửa ngõ tối ưu để tham gia vào thương mại khu vực và quốc tế.
Tương tự như vậy, Ukraine là một trong những nước cộng hòa phát triển nhất trong số các nước thuộc Liên Xô trước đây, với GDP của nước này lớn thứ ba trong không gian hậu Xô Viết (sau Nga và Kazakhstan). Hơn nữa, bất chấp khó khăn kinh tế kéo dài, Ukraine vẫn duy trì được các năng lực công nghiệp quan trọng trong các lĩnh vực sản xuất thép, hàng không vũ trụ, đóng tàu, hóa chất và sản xuất khí tài quân sự.
Cùng với đó, nhờ có nguồn nhân lực được đào tạo cơ bản và các khoản đầu tư nước ngoài, Ukraine đã tạo ra một khu vực công nghệ cao, năng động với lợi thế trong sản xuất phần mềm, dịch vụ công nghệ thông tin, cùng các hoạt động nghiên cứu và phát triển. Do đó, với tư cách là một nền kinh tế mới nổi, nhiều tiềm năng, Ukraine không thể bị coi là một vùng đất ngoại vi.
Về tài nguyên thiên nhiên, Ukraine có trữ lượng cả than đá và khoáng sản kim loại như sắt, titan, mangan và urani, tất cả đều cần thiết cho các lĩnh vực công nghiệp khác nhau. Nước này cũng là một nguồn cung cấp neon hàng đầu, một nguyên tố hóa học dạng khí rất quan trọng để sản xuất chip và laser. Một khía cạnh liên quan khác là Ukraine sở hữu đất đai màu mỡ (được gọi là chernozemhoặc “đất đen”) thích hợp để trồng ngũ cốc - chẳng hạn như lúa mì, ngô và lúa mạch - cũng như các loại cây trồng có lợi nhuận như khoai tây, củ cải đường, hoa hướng dương và bí ngô.
Trên thực tế, Ukraine là một trong những nguồn cung ngũ cốc lớn nhất cho châu Âu. Nhìn lại lịch sử, một trong những lý do tại sao Đức Quốc xã quan tâm đến việc chinh phục Ukraine là vì họ không tự túc được sản xuất lương thực.
Do đó, xét về địa kinh tế, Ukraine là một nơi đầy triển vọng. Vì vậy, các cường quốc sẵn sàng hành động để đạt được mục tiêu riêng của họ. Đối với Nga, việc xây dựng thành công Liên minh Kinh tế Á-Âu cần có sự tham gia của Ukraine. Ukraine sẽ là “mắt xích” quan trọng trong dự án này của Nga, đồng thời là cầu nối để thắt chặt mối quan hệ với phần còn lại của châu Âu.
Đối với EU, Ukraine có thể là một đối tác cơ bản có lợi vì là nguồn cung cấp cả lao động giá rẻ và nguyên liệu thô. Đây còn là một thỏi nam châm thu hút các khoản đầu tư sinh lời và là một thị trường tiêu dùng hấp dẫn có thể là nơi hấp thụ hàng xuất khẩu từ các nước EU. Đổi lại, Kiev muốn trực tiếp hòa nhập vào quỹ đạo địa kinh tế của EU vì cả lý do kinh tế và chính trị.
Các tòa nhà bị hư hại do trận pháo kích gần đây ở Kharkiv, Ukraine, ngày 8/3. Ảnh: Reuters
Tuy nhiên, tư cách thành viên EU của Ukraine bị một số nước châu Âu hoài nghi vì một số lý do, bất chấp quan điểm “thân EU” (Europhile) được nhiều người Ukraine ủng hộ. Nước này có dân số khá lớn (trên 40 triệu người) và GDP bình quân đầu người về cơ bản thấp hơn đáng kể so với mức trung bình của các thành viên EU. Hơn nữa, đồng tiền chung (Euro) sẽ khó hoạt động theo cách thức hoạt động ở Ukraine. Giải quyết những mất cân bằng này sẽ là một thách thức trong bối cảnh EU đang phải vật lộn với các vấn đề, bất đồng và thách thức nội bộ của chính họ.
Ngoài ra, điều kiện chính trị của Ukraine thậm chí còn bất ổn hơn do các yếu tố như vấn đề toàn vẹn lãnh thổ, sự biến động địa chính trị. Vì vậy, Ukraine sẽ cực kỳ khó gia nhập EU khi tính đến những vấn đề này.
Do đó, nếu Ukraine gia nhập EU, Brussels sẽ phải hạ thấp các tiêu chuẩn khắt khe của mình. Để phản ứng với chiến dịch quân sự của Nga ở Ukraine, Ba Lan đã đề xuất rằng Kiev được gia nhập EU, nhưng chỉ thiện chí sẽ không đủ để vượt qua những vấn đề trên hoặc thách thức đặt ra liên quan đến chi phí tái thiết sau khi cuộc xung đột kết thúc.
Lệnh trừng phạt của phương Tây
Hành động quân sự của Nga ở Ukraine đã làm gia tăng mối lo ngại chiến lược ở phương Tây. Tuy nhiên, việc NATO can thiệp quân sự trực tiếp có thể nhanh chóng leo thang đến mức nguy hiểm, đặc biệt là khi cả hai bên đều có vũ khí hạt nhân. Do đó, cùng với sự hỗ trợ cho các lực lượng Ukraine, phương Tây đã sử dụng các biện pháp trừng phạt nhằm vào Nga. Biện pháp này được chọn vì nó ít rủi ro hơn rất nhiều so với tham gia trực tiếp. Đây cũng là một thông điệp mạnh mẽ rằng vai trò của đồng đôla Mỹ với tư cách là đồng tiền dự trữ thống trị trên thế giới và sự kiểm soát của phương Tây đối với các trung tâm tài chính quốc tế mang lại những lợi thế chiến lược có thể được vũ khí hóa một cách dễ dàng.
Các biện pháp trừng phạt đầu tiên mà Chính quyền Tổng thống Joe Biden công bố chỉ mang tính biểu tượng và chúng chỉ nhắm vào giới tinh hoa Nga. Tuy nhiên, sau khi sự đồng thuận xuyên Đại Tây Dương được thiết lập, các biện pháp trừng phạt mạnh mẽ hơn đã được thực hiện. Trên thực tế, quyết định loại trừ nhiều tổ chức ngân hàng của Nga khỏi mạng SWIFT - một lựa chọn được coi là “tương đương với một cuộc tấn công hạt nhân trong lĩnh vực tài chính” - là một đòn nặng nề vì hạn chế khả năng tham gia của nền kinh tế Nga trong giao dịch quốc tế.
Mặc dù vậy, chiến lược này vẫn nhằm giảm thiểu tác động đối với một số đối tác thương mại châu Âu của Nga. Do đó, các ngoại lệ đã được thực hiện đối với việc cung cấp các nguồn năng lượng của Nga cho thị trường tiêu dùng châu Âu. Một lo ngại chính khác là sự gián đoạn đáng kể dòng chảy nhiên liệu hóa thạch sẽ khiến giá cả trên toàn thế giới tăng vọt và làm tê liệt một số nền kinh tế châu Âu, điều có thể làm trầm trọng thêm sự suy thoái kinh tế toàn cầu do đại dịch COVID-19 gây ra.
Hơn nữa, để tăng cường sức mạnh kinh tế của phương Tây, các khoản dự trữ của Ngân hàng Trung ương Nga cũng là mục tiêu bị nhắm tới. Cụ thể, Mỹ, Anh và EU đã quyết định đóng băng tài sản của Nga ở nước ngoài tại Bắc Mỹ và châu Âu, vốn chiếm phần lớn trong khoản dự trữ 630 tỷ USD của Nga. Mục đích của động thái này là làm giảm tỷ giá hối đoái của đồng rúp Nga và làm suy yếu đồng tiền của Moskva, vấn đề cơ bản trong chính sách tiền tệ, hoạt động như một mỏ neo hữu hiệu cho sự ổn định kinh tế vĩ mô. Điều này có thể gây ra sự rút vốn hàng loạt khỏi các ngân hàng, tạo siêu lạm phát, dẫn đến sự phá sản của các doanh nghiệp Nga và thậm chí có thể là sự sụp đổ của toàn bộ hệ thống tài chính Nga. Những tác động này sẽ gây bất lợi cho các hoạt động quân sự của Nga và ảnh hưởng đến sức mạnh quốc gia tổng thể của Moskva.
Ngoài ra, Nhà Trắng đã thực hiện các hạn chế đối với việc xuất khẩu các mặt hàng công nghệ cao và chất bán dẫn sang Nga. Mục tiêu ở đây là nhằm cản trở chiến lược hiện đại hóa tổ hợp công nghiệp-quân sự của Nga và nâng cấp năng lực hàng không vũ trụ và người máy của Moskva. Nếu không có các thành phần như vậy, Nga sẽ khó phát triển các lợi thế so sánh có thể khai thác tiềm năng đầy hứa hẹn bắt nguồn từ làn sóng đổi mới được gọi là “Cuộc cách mạng 4.0”. Trong khi đó, Đức đã quyết định đóng băng dự án đường ống khí đốt Nord Stream 2 và trong một động thái thực sự chưa từng có tiền lệ báo hiệu sự khởi đầu đột phá khỏi vị trí trung lập chiến lược, Thụy Sĩ đã đồng ý áp dụng toàn bộ các biện pháp trừng phạt của EU.
Ngay cả các công ty tư nhân phương Tây cũng tham gia chiến dịch này. Ví dụ: Google đã hủy quảng cáo các nội dung được phân phối bởi các phương tiện truyền thông của Nga, công ty dầu khí Royal Dutch Shell đã hủy liên doanh ở Nga và các cơ quan xếp hạng nặng đã hạ cấp tín dụng của Nga xuống trạng thái “vô giá trị”, có nghĩa là khả năng vay tiền trên thị trường quốc tế đã giảm đi đáng kể.
Biện pháp đối phó của Nga
Nga có lẽ đã lường trước được việc áp đặt các biện pháp trừng phạt của phương Tây. Như một phản ứng ban đầu để khôi phục sự ổn định trong ngắn hạn, Điện Kremlin đã công bố các biện pháp tiền tệ, nâng lãi suất cao hơn và quốc tế hóa Hệ thống tài chính (SPFS), một cấu trúc được đưa ra cách đây hơn 5 năm như một giải pháp thay thế trong nước cho SWIFT, với số lượng thành viên hiện tại là gần 400 tổ chức (chủ yếu là các ngân hàng Nga và một số ngân hàng từ các nước thuộc không gian hậu Xô Viết khác).
Nga có thể tăng cường xuất khẩu năng lượng sang Trung Quốc để giảm thiểu tác động từ các lệnh trừng phạt của phương Tây. Ảnh: Sputnik
Tuy nhiên, để giảm thiểu thiệt hại và tăng khả năng phục hồi về lâu dài, Nga có thể sẽ không còn lựa chọn nào khác ngoài việc thực hiện một loạt các chính sách thay thế nhập khẩu để bù đắp cho việc mất khả năng tiếp cận hàng hóa sản xuất của phương Tây, nâng cao năng suất và đổi mới công nghệ tiên tiến để vượt qua cái gọi là “phong tỏa công nghệ” từ phương Tây, cũng như làm sâu sắc hơn quan hệ với Trung Quốc với tư cách là đối tác thương mại, nguồn đầu tư và nhà cung cấp tín dụng quan trọng. Tương tự, sự kiểm soát của Nga đối với Ukraine có thể mang lại những lợi ích địa kinh tế địa lý đáng kể. Ví dụ, việc kiểm soát mạng lưới đường ống dẫn khí đốt của Ukraine sẽ khiến việc hủy bỏ Nord Stream 2 trở nên vô ích.
Ngoài ra, Điện Kremlin cũng có thể đáp trả bằng các biện pháp đối phó kinh tế địa lý bất đối xứng. Trên thực tế, cơ quan vũ trụ Nga Roskosmos đã làm gián đoạn việc cung cấp động cơ tên lửa cho Mỹ. Trong tương lai gần, Nga cũng có thể quốc hữu hóa tài sản của các công ty phương Tây trên lãnh thổ Nga. Hơn nữa, với vai trò như một “siêu cường khoáng sản trên quy mô toàn cầu", nước này có thể hạn chế việc bán titan, palađi, neon và urani cho thị trường tiêu thụ phương Tây. Những nguyên liệu thô này rất cần thiết cho các ứng dụng liên quan đến hàng không vũ trụ, sản xuất chip, laser, năng lượng hạt nhân, điện tử và vũ khí. Do đó, việc phá vỡ chuỗi cung ứng toàn cầu của Nga có thể gây ra tình trạng hỗn loạn kinh tế đáng kể.
Ngoài ra, việc tăng cường phân phối khí đốt của Nga cho Trung Quốc - một cường quốc đang trỗi dậy mà một số quốc gia phương Tây coi là đối thủ cạnh tranh chiến lược - có thể là một biện pháp hữu hiệu. Thật vậy, trong nỗ lực tránh sự phụ thuộc vào thị trường tiêu dùng châu Âu, công ty năng lượng nhà nước Gazprom vừa công bố một thỏa thuận thiết kế đường ống Soyuz-Vostok, một dự án sẽ cung cấp khí đốt của Nga đến Trung Quốc thông qua Mông Cổ. Thỏa thuận, được mô tả là một trong những hợp đồng lớn nhất từ trước đến nay, có thể giúp chuyển 50 tỷ mét khối khí đốt mỗi năm đến Trung Quốc. Kế hoạch này sẽ tăng cường an ninh năng lượng của Bắc Kinh (có thể gây thiệt hại cho các quốc gia châu Âu) và tạo ra một nguồn tiền mặt đáng kể cho Nga.
Cuối cùng, Nga có thể sử dụng đến việc nắm giữ vàng của mình, cấu trúc không biên giới của các loại tiền điện tử phi tập trung - chẳng hạn như Bitcoin, Ethereum và thậm chí là Dogecoin - các mạng lưới trung gian tài chính và các nền tảng tài chính đang phát triển có liên quan đến đồng nhân dân tệ của Trung Quốc - như hệ thống thanh toán quốc tế xuyên biên giới do Bắc Kinh vận hành - để vượt qua những thách thức từ giao dịch bằng đồng USD do các quốc gia phương Tây kiểm soát. Một số nhà phân tích tài chính cho rằng việc phương Tây sử dụng vũ khí tài chính chưa từng có để chống lại một cường quốc có thể thúc đẩy sự phát triển của một hệ thống tài chính song song khác mà các quốc gia phương Tây không thể trực tiếp thao túng.
Tóm lại, chuyên gia Jose Miguel kết luận, cuộc khủng hoảng Ukraine hiện nay chứng tỏ rằng xung đột vẫn là một hiện tượng ngày càng phức tạp mà biểu hiện của nó vượt ra khỏi phạm vi quân sự thuần túy. Mặc dù cuộc xung đột đang diễn ra ở Ukraine, nhưng tác động địa kinh tế của nó đã lan rộng ở quy mô xuyên quốc gia. Cuộc xung đột cũng cho thấy lĩnh vực địa kinh tế địa lý là một mặt trận không kém phần căng thẳng, rất nguy hiểm vì nó có thể tàn phá lớn, gây ra những hậu quả không lường trước, dẫn đến thay đổi cấu trúc của hệ thống tài chính toàn cầu, tạo ra một môi trường không chắc chắn và hỗn loạn.
