|
Trên con đường này có một địa chỉ văn hóa từ lâu đã quen thuộc với giới văn nghệ sỹ, đặc biệt là giới mỹ thuật trong tỉnh và trong cả nước, đó là Nhà lưu niệm Nguyễn Phan Chánh, di tích lịch sử văn hóa của tỉnh Hà Tĩnh.
Ngôi nhà và khu vườn này ngày trước được gọi là “Đào Mai Trang” lúc Nguyễn Phan Chánh và gia đình ông đang ở đây. Đó là ngôi nhà ngói ba gian, gian giữa là bàn thờ Nguyễn Phan Chánh có bức tượng bán thân của họa sĩ. Hai phòng bên trưng bày những hiện vật của ông như một bảo tàng thu nhỏ.
Trong kí ức của nhà văn Nguyệt Tú (con gái đầu của họa sĩ) thì dựng ngôi nhà này, Nguyễn Phan Chánh đã tiêu hết số tiền bán tranh ở Pháp. Nhiều lần bà Nguyệt Tú nghe mẹ nói cha để dành tiền tậu ít ruộng nuôi con nhưng ông dùng cả mấy nghìn đồng Đông Dương vào việc lập vườn “Đào Mai Trang” để thỏa mơ ước của mình. Trong vườn, ông trồng rất nhiều hoa đào và mai. Ông mua về những cây to phải bốn người khiêng mới xuể. Tết đến, hoa đào đỏ, hoa mai trắng nở rộ khắp vườn. Chính ở khu vườn nhà này đã tạo cảm hứng và chất liệu cho ông vẽ những bức tranh: “Cô gái bên cành đào”, “Cô gái dưới giàn hoa thiên lý” được trưng bày trong cuộc triển lãm năm 1938.
Nhà lưu niệm danh họa Nguyễn Phan Chánh bên dòng sông Cụt, phường Tân Giang
Tôi có dịp gặp nhà văn Nguyệt Tú cách đây hơn 20 năm khi cùng dự một trại viết văn ở nhà sáng tác Đại Lải. Hồi đó, bà đã 70 tuổi nhưng vẫn còn nhanh nhẹn, hoạt bát và giàu nội lực khi viết những cuốn hồi kí. Trong đó có cuốn về “Chuyện tình của các chính khách” bởi bà vốn là vợ của Chủ tịch Quốc hội Trần Quang Đạo. Đặc biệt là những trang hồi ức của bà về họa sĩ Nguyễn Phan Chánh.
Tôi có lần hỏi bà: Món tiền để tậu “Đào Mai Trang” là tiền bán bức tranh nào của họa sỹ? Bà bảo: Đó là 4 bức tranh, trong đó nổi tiếng là bức “Chơi ô ăn quan”. Mẫu tranh là các em khoảng 13, 14 tuổi. Các em chít khăn mỏ quạ, quần áo nâu sồng, vốn là trang phục đặc sắc của nông thôn Việt Nam ngày ấy. Cho đến nay, bức tranh lụa “Chơi ô ăn quan” vẫn nổi tiếng nhất và trở thành một mẫu mực trong sáng tạo nghệ thuật. Tranh của ông thường có những câu thơ chữ Hán đề ở góc vì thế khó ai có thể sao chép được. Chính những câu thơ xuất thần này để nói về tâm trạng của ông mà tranh chưa tải hết được. Đó cũng là nét độc đáo của thi - tranh thật thi vị của Nguyễn Phan Chánh.
Bức lụa “Người bán gạo” của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh (Ảnh Internet)
Tìm hiểu kỹ hơn thì thấy thời niên thiếu, ông được gia đình cho theo học chữ nho và nghệ thuật thư pháp. Hơn 10 tuổi, cậu bé Chánh đã nổi tiếng khắp vùng là người hay chữ và viết chữ thảo đẹp. Năm 14 tuổi, Nguyễn Phan Chánh đã kiếm được đồng tiền đầu tiên phụ giúp gia đình nhờ việc viết chữ, vẽ tranh thờ và tranh cuộn bán tại các phiên chợ quê. Hình ảnh về miền quê nghèo và cuộc sống nông thôn Việt Nam in dấu trong tâm trí của Nguyễn Phan Chánh để rồi sau này trở thành một ‘‘nỗi ám ảnh nghệ thuật” in dấu trong tất cả sáng tác của ông.
Hồn quê không chỉ thấm đẫm trong tranh lụa mà “chất quê” còn ngấm vào trong phong cách sống đời thường giản dị của Nguyễn Phan Chánh. Nhà văn Nguyệt Tú kể lại: Khi trúng tuyển vào Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, ông đã ngoài 30 tuổi, hơn bạn bè cùng lớp và cũng đã vợ con đề huề. Từ Hà Tĩnh lặn lội ra Hà Nội học, ông mang theo trọn vẹn chất quê mùa cùng những thói quen đặc biệt của mình khiến cho bạn bè, hầu hết là “con nhà quan” vừa buồn cười, vừa tức mắt...
Vốn là một nhà Hán học rất giỏi chữ Nho và thư pháp, đôi tay chỉ quen cầm bút lông, Nguyễn Phan Chánh gặp nhiều khó khăn khi tiếp thu tinh hoa mỹ thuật của châu Âu. Ông vẽ sơn dầu rất xấu, không ra mảng khối. Nhưng thầy hiệu trưởng người Pháp vẫn kiên trì nhìn ra tài năng hội họa ẩn giấu bên trong dáng vẻ quê mùa cùng đôi bàn tay không thể cầm bút vẽ sơn dầu.
Trong một dịp sang đất Vân Nam (Trung Quốc), thầy Victor Tardieu bắt gặp những bức tranh thời Đường, Tống phác họa phong cảnh. Ông bất chợt lóe lên ý nghĩ: Biết đâu Phan Chánh hợp chất liệu lụa! Ông liền mua một bức tranh gốc cùng một xấp lụa Vân Nam mang về đưa cho học trò và bảo: “Chánh, con có thể vẽ lụa xem” . Kết quả thật đáng kinh ngạc. Gặp được lụa, Phan Chánh y như “cá gặp nước”, ông say sưa vẽ bằng mực nho và nước. Với lụa, ông được thỏa sức bay bổng sáng tạo. Và một trong sáng tạo “đắt” nhất của ông là phương pháp “rửa” lụa, giúp mặt tranh trở nên thanh sạch, mịn màng.
Bức tranh "Ra đồng” của Nguyễn Phan Chánh (Ảnh Internet)
Nhà văn Nguyệt Tú kể tiếp: Ông cụ gàn lắm, gàn theo kiểu đồ Nghệ, cương trực và khảng khái, không ai bắt ép được và cũng không bao giờ chịu luồn cúi ai. Bà còn nhớ một buổi trưa đang ngồi chơi ngoài sân thì thấy ông về từ xe tay bước xuống. Hôm đó, ông đi dạy về trễ hơn thường lệ, nhìn sắc mặt ông có vẻ bực bội. Tiếng ông nói to: “Bể niêu rồi (vỡ nồi rồi - tiếng Hà Tĩnh), mẹ con đưa nhau về Hà Tĩnh thôi”.
Thì ra bức tranh lụa “Hai chị em” của ông trưng bày ở triển lãm đã có người mua. Ông tổng giám thị người Pháp rất thích bức tranh đó. Ông ta đòi Nguyễn Phan Chánh vẽ lại bán cho ông ta. Nguyễn Phan Chánh trả lời là: “Tôi họa sĩ chứ không phải là thợ chụp ảnh. Ngài có thể chọn bất cứ bức tranh nào trong số tranh tôi bán. Tôi không vẽ lại tranh ấy”.
Thế nhưng, ông lại rất rộng rãi qua câu chuyện nhà văn Nguyệt Tú kể: Buổi sáng sau sự kiện “bể niêu”, gia đình ông dọn hành lý chuẩn bị về Hà Tĩnh thì có một đôi vợ chồng người Pháp đến mua tranh. Chồng chọn bức tranh ưng ý trong số tranh cũ, còn người vợ nhìn mãi bức tranh “Cô gái nhảy dây” vẽ cô thiếu nữ tươi tắn đang nhảy trong những vòng dây quay sinh động. Người chồng trả tiền cho bức tranh của mình, không nói gì về bức “Cô gái nhảy dây”.
Nhìn mắt người thiếu phụ Pháp tha thiết lặng ngắm bức tranh, họa sĩ không giấu được vẻ xúc động. Bất ngờ, Nguyễn Phan Chánh sẽ sàng cuốn bức tranh lại và hỏi: “Bà thích bức tranh này không?”. Đôi má bà khách hơi ửng đỏ lúng túng: - “Vâng, tôi thích lắm! Họa sĩ liền trao cho bà bức tranh và nói: “Tôi xin tặng bà bức tranh này!”. Người thiếu phụ Pháp sững sờ nét mặt xúc động: “Rất cám ơn ngài!”…
"Chơi ô ăn quan" tác phẩm nổi tiếng của danh họa Nguyễn Phan Chánh (Ảnh Internet)
Tháng 8 vừa rồi, Hội Mỹ thuật Hà Tĩnh đăng cai Triển lãm Mỹ thuật Bắc miền Trung và tổ chức cho các đoàn 6 tỉnh về thăm ngôi nhà lưu niệm Nguyễn Phan Chánh. Dịp đó, tôi có gặp họa sĩ Trần Khánh Chương - Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cùng quê Hà Tĩnh. Ông Chương cũng có vẽ lụa và rất tâm đắc với mảng vẽ lụa của Nguyễn Phan Chánh.
Ông bảo: Cụ Chánh lấy bút hiệu Hồng Nam (có nghĩa là phía Nam núi Hồng Lĩnh). Có thể nói, giai đoạn 1925 - 1945 là thời kỳ cụ Chánh sáng tác say mê tranh lụa thể hiện cuộc sống bình dị của người nông dân ở nông thôn Việt Nam. Đặc biệt là những phụ nữ nông dân, trẻ em, những con người chân chất, lam lũ nhưng luôn yêu cuộc sống. Các tranh lụa với lối thể hiện nhẹ nhàng, những mảng lớn và màu sắc hết sức đơn giản, trầm ấm như đen, nâu… và rất truyền cảm.
Những sáng tác cuối đời của họa sĩ là những bức tranh lụa lấy từ đề tài văn học dân gian như: “Tiên Dung tắm”, “Tiên Dung và Chử Đồng Tử ”, sau cùng là “Kiều tắm”. Và bức tranh ông vẽ ở tuổi gần 90 là “Thạch Sanh cứu công chúa”.
“Đám rước” – tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh (Ảnh Internet)
Tôi lại nhớ đến câu chuyện khá tế nhị của nhà văn Nguyệt Tú: Sinh thời, lúc còn sống, Nguyễn Phan Chánh vẫn hé lộ: Mọi bức tranh của ông, những người thiếu nữ lưu lại trong tranh đều vương vấn một mối tình của người họa sĩ, thi sĩ đa tài và đa tình. Nhưng trên tất cả những mối tình lãng mạn và thơ mộng ấy, ông có mối tình lớn với người vợ đầu tiên đã sinh cho ông 6 người con và dâng hiến cuộc đời mình cho gia đình.
Người vợ thua ông 13 tuổi, nhan sắc xinh đẹp với những đường nét chuẩn mực: Đôi mắt lá răm, lông mày lá liễu, gương mặt trái xoan, nước da trắng ngần, vóc dáng mảnh mai. Đó chính là cô hàng xén Tống Thị Trừng cùng quê Hà Tĩnh. Sau này, trong các tranh vẽ về phụ nữ ở các góc độ khác nhau, các hình mẫu khác nhau thì bao giờ cũng có vài đường nét của người vợ thân thương. Màu quê, hồn quê và hồn lụa đậm dáng hình quê hương bắt đầu từ khu vườn nhà “Đào Mai Trang” thuở ấy.
