Xuôi miền Cổ Đạm...

(Baohatinh.vn) - Cuối năm, khi nắng đã dịu màu trong lớp sương huyền hoặc, tôi trở lại Nghi Xuân (Hà Tĩnh), xuôi về miền đất hát Cổ Đạm… Vẫn là những con đường yên ả với những ngôi nhà bình dị dưới chân núi Hồng Lĩnh, ấy thế mà các đào nương một thời đã thành người thiên cổ… Có chăng, chỉ còn lại dư âm tiếng hát, tiếng đàn trong lớp những nghệ nhân trẻ và những người yêu mến lối hát của cổ nhân mà thôi…

Xuôi miền Cổ Đạm...

Cổ Đạm - mạch nguồn nuôi dưỡng niềm đam mê ca trù. Ảnh: Huy Tùng

Có nhiều cách để lý giải sự hình thành văn hóa của một vùng đất, đối với người Cổ Đạm thì dãy núi mang dáng dấp cây đàn đáy trước mặt ngôi làng chính là mối lương duyên khiến Cổ Đạm trở thành đất tổ của ca trù. Lối hát này xuất hiện ở Cổ Đạm từ thời Triệu Đà, thời Lý, Trần và hưng thịnh nhất là giai đoạn hậu Lê bước sang vương triều nhà Nguyễn. Tích xưa truyền lại, dưới chân núi Hồng Lĩnh có một chàng trai tên là Đinh Lễ vốn học rộng tài cao nhưng không màng công danh khoa cử mà chỉ thích ngao du sơn thủy với cây đàn, tiếng hát.

Cảm mến cái tài và niềm đam mê của chàng, hai vị tiên là Lã Đồng Tân và Lý Thiết Quài đã ban cho chàng một mẩu gỗ ngô đồng cùng bản vẽ cây đàn trong một lần chàng đi sâu vào núi Ngàn Hống. Đinh Lễ đã tin và đẽo mảnh gỗ thành cây đàn như hình vẽ, gọi là đàn đáy. Tiếng đàn khi cất lên, chim, cá cũng ngơ ngẩn lắng nghe.

Xuôi miền Cổ Đạm...

Với nghệ nhân dân gian Trần Văn Đài, cây đàn đáy là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của anh. Ảnh: Huy Tùng

Với cây đàn đáy, Đinh Lễ đi khắp nơi dạy cho nhân gian những điệu hát làm say đắm lòng người mà ngày nay vẫn gọi là ca trù. Có lần, chàng đến châu Thường Xuân (Thanh Hóa) đàn hát, tiếng đàn của chàng đã khiến Bạch Hoa - con gái viên quan châu Bạch Đình Sa, từ chỗ bị câm đã cất tiếng nói. Cho là duyên kỳ ngộ, Bạch Đình Sa tác hợp cho hai người nên đôi lứa. Đinh Lễ đưa Bạch Hoa về Cổ Đạm dạy đàn hát cho trai gái trong vùng. Từ đó, đất này thịnh hành lối hát gọi là ca trù.

Sau Đinh Lễ được tiên ông đưa về trời, hóa thành con chim xanh, Bạch Hoa cũng đổ bệnh mà mất, biến thành cây đào đỏ. Vì thế, Đinh Lễ được phong là Thanh Xà đại vương, Bạch Hoa được phong là Mãn Đào Hoa công chúa. Dân Cổ Đạm lập đền Xứ để thờ và phong 2 vợ chồng làm tổ sư của ca trù.

Xuôi miền Cổ Đạm...

Du khách tìm hiểu về những đóng góp của Nguyễn Công Trứ đối với nghệ thuật ca trù. Ảnh: Huy Tùng

Vào thế kỷ XVII, ca trù rất thịnh hành và đến cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, với sự đóng góp to lớn của Nguyễn Công Trứ, ca trù ở Nghi Xuân trở nên nổi tiếng trong thiên hạ. Trong thời kỳ phát triển hưng thịnh đó, Cổ Đạm đã hình thành giáo phường và trở thành trung tâm ca trù của 4 phủ, 12 huyện Nghệ An và Hà Tĩnh. Giáo phường Cổ Đạm vốn rất giỏi soạn lời, biểu diễn và được ca ngợi là “Giáo phường ty đệ nhất/ Tiếng tài hoa từ cái thuở con con”. Các thế hệ ca nương của giáo phường thường xuyên được các vị vua triều Nguyễn vời vào cung đàn hát, như bà Tuyết Ngọc, bà Khang, cố Mơn, cố Nga, cố Gia, cố Bình...

Xuôi miền Cổ Đạm...

Bài hát nói "Làm cho tỏ mặt nam nhi" của Nguyễn Công Trứ được các nghệ nhân, diễn viên trẻ làng Cổ Đạm biểu diễn tại Liên hoan Ca trù toàn quốc 2018. Ảnh: Giang Nam

Theo các cụ cao niên trong làng, trước đây, ca trù luôn được xem là tài sản tinh thần vô giá, trong làng ai cũng biết hát, biết nghe ca trù. Thậm chí, ca trù được coi trọng đến mức trở thành tiêu chí để đánh giá chuẩn mực của một cô gái, là của hồi môn quý giá khi về nhà chồng. Tuy nhiên, đến thời Pháp thuộc, ca trù chìm lắng dần. Cảnh nhộn nhịp ở đền Xứ trong những ngày mở hội ca trù, tế tổ đào nương chỉ còn là chuyện kể, thay vào đó là cảnh hoang phế không người lại qua.

Dẫn chúng tôi đến đền Xứ là Nghệ nhân dân gian Trần Văn Đài. Bãi đất trống bị bỏ hoang phế năm xưa giờ đang được UBND huyện Nghi Xuân đầu tư xây dựng lại. Nghệ nhân dân gian Trần Văn Đài cho biết: “Năm 1998, sau hội thảo ca trù của các tỉnh nắm giữ di sản này tại Hà Tĩnh, ca trù Cổ Đạm đã bắt đầu được hồi sinh. Tròn 20 năm kể từ ngày cơm đùm, cơm nắm theo các cố nghệ nhân trong làng đi học đàn, học hát, tôi vẫn luôn mong mỏi có một sân khấu riêng cho ca trù ở Cổ Đạm. Hy vọng việc khôi phục đền Xứ sẽ sớm hoàn thành để CLB Ca trù Cổ Đạm có chỗ biểu diễn và truyền dạy cho các thế hệ trẻ”.

Xuôi miền Cổ Đạm...

Nhân kỷ niệm 240 năm ngày sinh và 160 năm ngày mất Tướng công Nguyễn Công Trứ, đền Xứ ở Cổ Đạm được khôi phục và nay mai sẽ trở thành nơi sinh hoạt chính của CLB Ca trù Cổ Đạm. Ảnh: Huy Tùng.

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, dòng mạch văn hóa dân gian vẫn âm thầm chảy trong những mạch đất của làng Cổ Đạm. Lối hát ca trù giòn sắc, ít luyến láy đặc trưng của Cổ Đạm vẫn được các nghệ nhân âm thầm gìn giữ.

Mùa xuân đang trở lại trên cánh đồng lúa mênh mông, trên xanh thẫm hàng dương... Mùa xuân cũng đang trở về trong lòng người Cổ Đạm, trong tiếng hát, tiếng đàn, trong nhịp sênh phách trong những ngôi nhà lặng lẽ dưới chân Ngàn Hống… Hẳn rằng, ca trù Cổ Đạm đã và sẽ tiếp tục gieo nhịp bồng bềnh, liêu trai trong đời sống hiện đại…

Chủ đề KỶ NIỆM NGÀY SINH DANH NHÂN NGUYỄN CÔNG TRỨ

Đọc thêm

Di sản văn hóa Hà Tĩnh - 80 năm hành trình tỏa sáng

Di sản văn hóa Hà Tĩnh - 80 năm hành trình tỏa sáng

80 năm qua, kể từ khi đất nước giành độc lập, văn hóa luôn là mạch nguồn nuôi dưỡng tinh thần, bản sắc và sức mạnh đoàn kết của người Hà Tĩnh. Đặc biệt, từ sau công cuộc đổi mới, ngành Văn hóa Hà Tĩnh đã có bước tiến dài trong nỗ lực bảo tồn và làm tỏa sáng di sản cha ông.
Người đàn ông khuyết bàn tay có biệt tài vẽ, đắp tranh nổi

Người đàn ông khuyết bàn tay có biệt tài vẽ, đắp tranh nổi

Anh Nguyễn Văn Mạnh (SN 1985, ở phường Thành Sen, tỉnh Hà Tĩnh) khuyết một bàn tay nhưng lại có biệt tài vẽ và đắp tranh nổi. Dù mất đi đôi bàn tay nhưng việc được sống với niềm đam mê, thỏa sức tạo nên những bức tranh tường sống động, anh Mạnh cảm thấy cuộc đời mình vẫn vẹn nguyên ý nghĩa.
Giữ lửa hạnh phúc từ giá trị văn hóa truyền thống

Giữ lửa hạnh phúc từ giá trị văn hóa truyền thống

Từ điểm tựa là các giá trị truyền thống, gia đình ông Kiều Minh Khánh và bà Nguyễn Thị Dung ở phường Bắc Hồng Lĩnh (Hà Tĩnh) đã viết nên câu chuyện đẹp về một mái ấm gần nửa thế kỷ đong đầy yêu thương, lan tỏa giá trị sống tích cực trong cộng đồng.
Cựu lính Trường Sa hồi sinh vùng "đất chết"

Cựu lính Trường Sa hồi sinh vùng "đất chết"

Từ vùng “đất chết” oằn mình trong lửa đạn chiến tranh, cựu binh Trường Sa Nguyễn Hải Đường ở thôn Hồng Sơn (xã Trường Lưu, Hà Tĩnh) đã hồi sinh, trở thành mô hình kinh tế trù phú, cho thu nhập 2 tỷ đồng/năm.
Tiếng thì thầm dưới chân cầu Nhe

Tiếng thì thầm dưới chân cầu Nhe

Cầu Nhe (Hà Tĩnh), kể từ 15/4/1968, không đơn thuần chỉ là một địa danh mà đã trở thành một vùng đất thiêng. Tháng Bảy, dưới chân cầu, sông vẫn thì thầm câu chuyện bi hùng một thuở cha ông...
Những chuyện chưa kể về Ngã ba Đồng Lộc

Những chuyện chưa kể về Ngã ba Đồng Lộc

Trong vô vàn câu chuyện về Ngã ba Đồng Lộc huyền thoại đã trở nên quen thuộc, ít ai biết rằng, những con ngõ, ngôi nhà ở thôn Mai Long (xã Xuân Lộc, Hà Tĩnh) là nơi từng lưu dấu bước chân, tiếng cười nói của 10 nữ liệt sỹ TNXP Tiểu đội 4, Đại đội 552 trước lúc họ đi vào bất tử.
Về làng có 3 di sản được UNESCO vinh danh

Về làng có 3 di sản được UNESCO vinh danh

Làng Trường Lưu xưa - xã Trường Lưu nay tự hào với 3 di sản được UNESCO vinh danh. Không dừng lại ở một danh xưng hành chính ở Hà Tĩnh, Trường Lưu còn ẩn chứa trong đó nhiều giá trị văn hóa đặc sắc, riêng có, được lưu truyền qua nhiều thế hệ.
Thành Sen - "dấu son" trong lòng người Hà Tĩnh

Thành Sen - "dấu son" trong lòng người Hà Tĩnh

Từ một câu chuyện trong sử sách, tên gọi Thành Sen (Hà Tĩnh) đã ra đời và theo suốt dặm dài lịch sử của vùng đất này. Tên gọi ấy đã ăn sâu vào ký ức, trở thành niềm tự hào của nhiều thế hệ.
 Niềm vui tháng Bảy của nhiều gia đình liệt sỹ

Niềm vui tháng Bảy của nhiều gia đình liệt sỹ

Tháng 7 này trở nên đặc biệt hơn với nhiều gia đình liệt sỹ ở Hà Tĩnh khi phần mộ người thân được đưa về yên nghỉ nơi đất mẹ, khi tấm bằng “Tổ quốc ghi công” được trao tặng trang nghiêm, trọng thể.
Sáng mãi tinh thần thanh niên xung phong

Sáng mãi tinh thần thanh niên xung phong

Những ngày tháng Bảy, đất nước lại lặng mình trong những ký ức thiêng liêng về những năm tháng khói lửa. Trong dòng chảy lịch sử ấy, lực lượng TNXP Hà Tĩnh để lại nhiều dấu ấn hào hùng, góp phần viết nên bản hùng ca bất tử bằng sức trẻ và lòng yêu nước cháy bỏng.
Cụ bà U100 say mê Truyện Kiều

Cụ bà U100 say mê Truyện Kiều

Truyện Kiều có sức sống mãnh liệt trong văn học Việt Nam, phổ biến trong các tầng lớp nhân dân. Dù gần 100 tuổi, cụ Trần Thị Tám ở xã Hồng Lộc (Hà Tĩnh) vẫn thuộc và say sưa luận giải Kiều.
Có một "phố cổ" giữa lòng xã nhỏ nhất Hà Tĩnh

Có một "phố cổ" giữa lòng xã nhỏ nhất Hà Tĩnh

Giữa một vùng quê ven sông La - nơi được biết đến là xã nhỏ nhất của tỉnh Hà Tĩnh lại tồn tại một góc phố mang dáng dấp cổ kính, phảng phất hồn xưa như một “phố cổ Hà Nội” thu nhỏ.