Giải thích
Ông Đoàn Tử Quang (1818-1928), quê ở làng Phụng Đạt, xã Phụng Công, huyện Hương Sơn cũ, nay là xã Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh.
Ông được xem là một trong những thí sinh đặc biệt nhất trong lịch sử khoa cử Việt Nam. Suốt cuộc đời đèn sách, ông dự thi đến 21 lần, nhưng chỉ hai lần đỗ tú tài - lần đầu vào năm 1867 và lần sau vào năm 1884, khi đã 66 tuổi. Đặc biệt, mãi đến năm 82 tuổi, ông mới đỗ cử nhân, trở thành tấm gương tiêu biểu cho tinh thần hiếu học và nghị lực bền bỉ hiếm có.
Giải thích
Đầu năm 1900, ở tuổi 82, ông Đoàn Tử Quang không còn muốn đi thi nữa vì tuổi đã cao. Lúc ấy, bà Nguyễn Thị Sen, vợ ông, vừa qua đời. Theo quy định của triều đình, hai con trai là Đoàn Tử Tiến và Đoàn Tử Thiều phải để tang 3 năm mới được dự thi. Năm ấy, cả làng không có ai đi thi, nên các vị chức sắc trong làng đến khẩn khoản xin ông Đoàn Tử Quang ra ứng thí để làng còn “mở mày mở mặt”, song ông đều lắc đầu từ chối.
Biết ông nổi tiếng là người chí hiếu với mẹ già, các vị chức sắc trong làng đã nhờ đến bà Lê Thị Nậm, mẹ ông, khi ấy đã 97 tuổi, khuyên bảo. Bà cụ khuyên con nên đi thi tiếp, vừa để giữ thể diện gia đình, vừa để làm gương cho con cháu. Vì muốn báo hiếu mẹ già, ông Đoàn Tử Quang đã quyết định “mang lều chõng” đi thi thêm một phen.
Sau này, trong lễ nhận bằng của triều đình, khi được hỏi lý do vì sao tuổi đã cao mà vẫn đi thi, ông Quang đã thưa rằng: “Lúc mẹ lão mười bảy tuổi thì trời cướp mất cha lão. Mẹ lão thủ tiết nuôi con. Lão đậu tú tài hai lần mà vẫn xui lão gắng học; bảo lão rằng ta từ khi làm vợ nhà này, chưa từng thấy cha mày một ngày nào mà không đọc sách. Cha có chí chưa thành, mày cứ học đến già khiến cho con cháu nối đó mà học để thành được chí cha mày. Lão có ngày nay, hết thảy nhờ công dạy của mẹ lão!”.
Ở buổi xướng danh năm ấy, sau khi được cấp mũ áo ra trình diện, bái lạy ân và lộc yến vua ban, ông Quang lặng lẽ lấy những thức ăn có thể mang được cho vào trong tay áo. Những người ngồi bên cười nói chắc ông lão lấy nhiều về chia cho rất đông con cháu. Song họ đã nhầm. Ông lấy lộc vua về dâng mẹ.
Giải thích
Trong kỳ thi Hương năm Canh Tý (1900) tại trường thi Nghệ An, sự xuất hiện của ông Đoàn Tử Quang khiến cả trường thi phải ngạc nhiên.
Giữa khoảng 4.000 thí sinh phần lớn là thanh niên, có một ông lão 82 tuổi, râu tóc bạc phơ vẫn ung dung bước vào trường thi, đua tài cùng lớp hậu sinh đáng tuổi con cháu.
Kết quả bốn vòng thi, thí sinh Đoàn Tử Quang đạt hai vòng ưu, một vòng thứ, một vòng bình. Lẽ ra ông được xếp thứ nhì, nhưng trong bài thi bỏ sót mất một chữ nên bị hạ bậc, chỉ xếp thứ 29 trong số 30 người đỗ.
Người đỗ đầu khoa thi năm ấy chính là Phan Bội Châu, sau này trở thành nhà chí sĩ yêu nước nổi tiếng.
Giải thích
Triều Nguyễn quy định, các quan tới tuổi 65 phải nghỉ hưu. Nhưng để tưởng thưởng và khuyến khích ý chí, nghị lực học hành, tấm gương hiếu thảo của ông Đoàn Tử Quang, triều đình vẫn đặc cách bổ dụng ông làm quan.
Từ năm 1901 đến năm 1903, ông được cử làm Huấn đạo (lo việc học hành) ở huyện Hương Sơn và Can Lộc cũ (Hà Tĩnh). Đến năm 1903, ông xin cáo quan về quê để phụng dưỡng mẹ già. Ông mất vào ngày 7/2 năm Mậu Thìn 1928, thọ 110 tuổi.
Giải thích
Đoàn Tử Quang là người đỗ cử nhân cao tuổi nhất trong lịch sử khoa cử Việt Nam; là người sống qua suốt 13 đời vua nhà Nguyễn, từ Gia Long đến Bảo Đại, chứng kiến nhiều thăng trầm của lịch sử nước nhà.
Ông là tấm gương sáng về ý chí, nghị lực học hành, thi cử và đạo hiếu nghĩa với cha mẹ. Cuộc đời của ông chứng minh việc học không bao giờ là muộn và ai cũng có thể thành công nếu có ý chí và quyết tâm.