NgànTrươi xanh thẳm. Ảnh Thanh Hải
- Anh về không? - Tiếng Nhạn chấp chới gọi
- Chờ anh - Anh nói rồi khoác ba lô chạy tràn xuống triền dốc.
Lòng hồ mênh mông, bát ngát. Thuyền trôi như bay. Hoài ngồi ở đầu mũi thuyền nhìn dòng nước trong vắt. Lòng hồ này anh đã đi thuyền cả trăm lần, thuộc đến từng khúc quanh, từng con đường của những làng, những xã đã chìm sâu trong nước nhưng lần nào anh cũng nhận ra sự hiểu biết của mình về nơi này vẫn còn chưa đủ. Như một bức mành nào đó còn buông rũ che mờ tâm trí mỗi khi anh nghĩ về nó.
Hoài là một nhà khảo cổ. Trước khi nhận nhiệm vụ về khảo sát địa hình cùng nhóm nghiên cứu địa chất chuẩn bị cho dự án thủy lợi Ngàn Trươi, anh đã từng đến đây rất nhiều lần để tiếp nhận những hiện vật được cho là của nghĩa quân Phan Đình Phùng. Những hiện vật ấy, khi là một lưỡi dao, khi là một chiếc tù và, lúc lại là một cây súng kíp nằm rải rác khắp cánh rừng trong lúc khai hoang người dân đã tìm thấy... Tất cả đã kích thích anh, thôi thúc anh nghiên cứu và tìm hiểu về chúng một cách hứng khởi. Càng nghiên cứu, anh càng nhận ra những hiện vật nằm im trong phòng bảo tàng như có linh hồn. Sức hút của chúng như cuốn lấy anh, dẫn dắt anh trở về bằng chính những giấc mơ anh thường thấy như những cuốn phim quay chậm...
Hoài nhớ lần anh cùng đoàn đi trực thăng khảo sát ở khu vực này. Nhìn trên cao xuống, sông Ngàn Trươi như một con rắn khổng lồ trườn giữa núi non trùng điệp hiểm trở. Người đưa đường chỉ cho anh những địa danh vừa nghe tên đã thấy giật mình:
- Đây là khe Thuồng Luồng, đấy là vực Thành, kia là thác Than Đày, vực Cơn Da, thác Cơn Ổi…
- Những cái tên nghe thấy kinh sợ rồi - Hoài nhún vai rùng mình.
- Anh không biết đấy thôi, những thác ghềnh này dân sông nước chúng tôi gọi là “cửa tử” thử thách ý chí, bản lĩnh, tay lái của những người đi thuyền bè.
- Bao giờ dự án thủy điện này xong, những tên núi, tên sông sẽ chỉ còn là huyền tích. Chúng ta sẽ chế ngự và bắt nó phải quy phục, sinh lời cho bà con mới được bác nhỉ? - Hoài nói.
- Cũng vì lợi ích chung của đất nước mà thuận lòng… nhưng… - người đàn ông chợt ngập ngừng - còn những di vật ghi dấu một thời của nghĩa quân chưa gom được hết. Nhưng thôi, cũng đành… có thành công nào mà không phải đánh đổi…
*
Vừa xong một nếp nghĩ, thuyền đã cập ngay xóm bến. Xóm bến chỉ là những cái nhà bè nổi trên lòng hồ của những người dân còn ở lại. Người đứng đầu xóm bè đó là bố Nhạn, tên Trường, người đã cùng anh đi hết dặm đường ác giang này đang ngồi quỳ trước chậu hương được đốt sáng rực. Hoài biết, ngay dưới tầng nước sâu này trước đây là một ngôi miếu. Trước ngôi miếu cây cối rậm rịt, có tượng đôi voi chầu. Vào tháng Chạp hằng năm, dân làng thường đến tế lễ rất tôn nghiêm. Người ta cho rằng, nơi đây xưa kia chính là bãi tập của nghĩa quân Phan Đình Phùng.
Minh họa của Huy Tùng.
Bố Nhạn đang lầm rầm khấn vái. Rồi như một dàn đồng thanh lời rì rầm mỗi lúc một to. Hoài nghe rõ đoạn văn tế mà đám người đang xướng lên như nhập đồng.
Hào kiệt ấy tài
Kinh luân là chí
Vén mây nửa gánh giang san
Vỗ cánh bốn phương hồ thỉ…
Đêm đó, rượu thịt nóng hổi đã bày ra trên lá chuối rừng mới cắt. Người ta thức trọn cùng nhau cho đến sáng.
Hoài vừa chợp mắt đã nghe có tiếng người lay gọi:
- Dậy đi. Nào, qua sông thôi…
Vừa mở mắt Hoài đã thấy anh ngồi ra đầu mũi thuyền. Con thuyền đang trôi ra giữa dòng sông đầy sương nặng như mưa móc. Sương lan lên từ đỉnh Giăng Màn rồi chạy ào ào xuống rừng trúc. Gió vi vút thổi đẩy theo mù cuồn cuộn từ vực Cơn Da thốc lên chỗ hai bên vách đá dựng đứng sừng sững rồi thắt lại rất hẹp. Người đàn ông đội nón lá đứng ngay mũi thuyền chống sào hét lớn:
- Cẩn thận nhé!
Tiếng hét lọt thỏm vào trong nước. Hoài rùng mình nhắm mắt. Hai tay níu chặt lấy mạn thuyền. Nước dội lên thẳng đứng như tường thành, ầm ầm trùm kín cả con thuyền đang chúi mũi lao đầu vào thác nước mịt mù. Tiếng ầm ầm gầm lên như sấm động. Giống như đang bị hút vào một cái hố sâu hun hút. Hoài thấy tai mình như ù đi bùng bùng như trống đánh. Cảm giác đột ngột đó khiến Hoài chưa kịp định thần thì đã tản ra, tan nhanh như vừa qua một trận mưa rào. Khi Hoài mở mắt đã thấy mình băng qua được thác nước. Trước mặt anh giờ là một dòng sông yên ắng, hiền hòa.
- Về nhà rồi.
Người đàn ông thở phào nhẹ nhõm quay ngang thuyền tấp vào một bến nhỏ. Hoài ngạc nhiên. Anh nghe có tiếng búa đập vào đe chan chát. Tiếng kéo bễ và lò rèn đỏ rực. Tiếng thép được tôi réo lên xèo xèo trong thùng nước khiến anh vừa lạ, vừa quen. Hoài dụi mắt. Cố thoát ra khỏi ý nghĩ mình đang bị lạc trong một giấc mơ nào đấy mà anh không thể nhớ ra. Anh đã rất nhiều lần đi sâu thám hiểm căn cứ địa của nghĩa quân Phan Đình Phùng bên trong khu rừng nhưng chưa bao giờ anh bị cảm giác đột ngột như thế này. Hoài nhìn ra xung quanh, cảnh tượng khiến anh bàng hoàng: Đây là bãi Cà Tỏ! Nghĩa là anh đã lọt vào giữa gọng kìm của hai bức tường thành nằm ở hai phía tả ngạn sông Rò Vền. Bãi này xưa kia là chỗ nghĩa quân ngày ngày luyện võ.
Và Hoài đã nhìn thấy họ. Họ cũng đã nhìn thấy anh. Bao nhiêu trăn trở tìm kiếm của anh bấy lâu nay về nghĩa quân cụ Phan đang như mây mù tự nhiên hôm nay sáng rõ mồn một. Hoài có thể nhìn thấy những hình ảnh sống động mà trước đây khi nhìn từ những di vật còn lại anh không thể hình dung hết.
Hoài đã suy nghĩ mãi về sự việc đang xảy ra với mình, cố cắt nghĩa nhưng anh hoàn toàn không có lời giải thích nào thỏa đáng cho việc tại sao anh lại có thể nhìn thấy mọi chuyện. Câu chuyện có vẻ như hoang đường đang hiển hiện trước mặt anh. Hoài nhớ lại lần trước, trong một lần băng rừng có một người bản địa dẫn đoàn luồn dưới những tán lá rừng, men theo vách đá để chạm được vào cổng chính của thành là hai tảng đá lớn đối xứng nhau nằm ở tả ngạn sông Rò Vền thì trời tối. Đêm đó, Hoài ngồi gần đống lửa, anh cầm khẩu súng vừa tìm được lên lau. Bóng anh đổ dài ra đất, tĩnh lặng. Người đàn ông đặt bàn tay lên vai anh hỏi dồn:
- Anh có phải là người ở đây không?
- Dạ không! Cháu người ngoài phố - Hoài nói một cách thật thà - Giờ cháu đang làm ở trung tâm bảo tàng những di tích văn hóa của tỉnh.
Người đàn ông à lên một tiếng như nhận ra một nét tương đồng nào đó nơi anh:
- Đúng là nghề chọn người. Đó là nhân duyên có từ kiếp trước.
- Là sao ạ?
Người đàn ông không trả lời anh. Ông ngồi lặng như một bức tượng đang chăm chú nhìn lên đỉnh Giăng Màn giờ chìm khuất trong bóng đêm đen như mực. Đột nhiên ông đưa tay chỉ. Hoài nhìn theo. Giữa lưng chừng núi, một bóng sáng lấp lánh như ngôi sao di động một lúc rồi biến mất.
- Nguộc ăn đêm đấy! Người xưa nói núi không cần cao, núi có tiên ở sẽ trở thành danh tiếng. Ánh sáng cậu vừa thấy là ánh sáng của ngọc. Cả nghìn năm ngọn núi mới luyện được ánh sáng của ngọc. Ánh sáng đó cũng phải chờ thời cơ mới được bộc lộ.
- Nghĩa là…
- Chắc có thể linh hồn cụ Phan hiển hiện giúp nước nhà. Giặc ngoại xâm hết rồi giờ đến giặc đói, giặc nghèo...
Câu nói của người đàn ông dẫn đường đầy uyên thâm khiến Hoài tâm đắc. Anh rót thêm một chén rượu, xé thêm một miếng thịt khô đưa cho ông rồi nâng chén rượu của mình bằng hai tay cung kính cụng với ông già. Cả hai uống cạn. Núi đã lẫn vào đêm. Sương sa lành lạnh. Đống lửa đột nhiên sáng rực. Hoài thấy rõ bóng hai người ngồi bên nhau và câu chuyện của hai cái bóng bung biêng như một cơn nhập đồng.
*
“Công trình thủy lợi có nhiệm vụ cấp nước cho sản xuất công nghiệp, nước sinh hoạt, điều tiết tưới tiêu nông nghiệp, sản xuất điện và làm giảm lũ cho vùng hạ du...”. Tại lễ chặn dòng thủy lợi, lãnh đạo tỉnh đã phát biểu như vậy. Sau bữa đó, Hoài về lại cơ quan. Anh đưa những suy nghĩ của người dân về nguyện vọng muốn tiếp tục tìm kiếm những hiện vật trước khi tất cả đều nằm sâu trong nước. Anh muốn tìm kiếm những di vật xưa, muốn lưu giữ những hình ảnh chân thực của lịch sử trước sự tàn phá của thời gian. Anh trở lại lòng hồ...
Toàn cảnh khu vực công trình thủy lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang.
Những ngày mưa dầm. Những ngày gió bấc. Những cơn sốt run người... Tất cả những thứ đó không làm anh nản chí. Cho đến một ngày anh sốt. Cơn sốt rét của anh buộc đoàn công tác phải nằm lại chờ đợi trước kế hoạch tiến sâu vào đỉnh Giăng Màn sừng sững. Bên thác nước đêm, anh nhìn thấy bóng nguộc chạy trên lưng chừng đỉnh thác. Ánh sáng đó xuyên qua màn nước trắng xóa lừng lững như một bức tường thành rồi phản quang xuống bờ vực. Anh à lên một tiếng rồi lịm đi.
Hình như Hoài đã được dìu đi, hoặc tự bay đi, anh không rõ nữa. Chỉ biết anh không còn ở trong lòng hồ. Những bước chân của anh đang chạm trên mặt đất. Rất rõ. Nhưng không phải là anh bước đi.
Trong một khoảng tối lạnh ngắt, tiếng gió quẩn u u luồn từ cửa dội vào hang khiến Hoài dần tỉnh. Giữa lòng hang rộng, một đống lửa to cháy đùng đùng. Mọi người đang ngồi lau lại những khẩu súng vừa vớt được từ lòng sông.
Những khẩu súng trường Gras model 1874 trong huyền thoại đã dần dần được phát hiện.
- Tìm thấy ở đâu? - Hoài sững sờ.
- Trong hang đá bên vực Cây Da. Hồi trước nó nằm trên núi cao. Nhưng khi dự án cho đóng cống, nước dâng lên, nên hang đá đã chìm trong nước.
Hoài tỉnh hẳn. Bao nhiêu năm cùng anh em băng qua vực Cây Da rất nhiều lần, đã luồn sâu vào dãy Thiên Nhẫn và Giăng Màn để vào vùng chiến địa của nghĩa quân cụ Phan xưa nhưng chưa lần nào anh thu được nhiều hiện vật đến như vậy. Anh tiến lại cầm một khẩu súng. Kỳ lạ thay, khẩu súng bị ngâm trong nước lâu đến vậy mà vẫn gần như nguyên vẹn.
Phát hiện đó đã gây tiếng vang trong giới khảo cổ. Ngành văn hóa tỉnh tổ chức những cuộc hội thảo nêu ra những vấn đề bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị di sản. Cũng trong đợt đó, hàng trăm hiện vật quý trong triển lãm “Phan Đình Phùng và phong trào Cần Vương” đã được trưng bày.
Tất nhiên, buổi triển lãm đó có Hoài và những người dân xóm nổi.
*
- Về thôi, muộn rồi - bố Nhạn vừa nói, vừa vỗ vỗ lên vai Hoài.
Thuyền chòng chành một lúc rồi vững vàng lao ra giữa dòng nước trắng. Nhạn ngồi đầu thuyền nhìn ra phía những đàn cò trắng muốt đậu kín cả rặng cây nổi giữa lòng hồ:
- Yên bình quá!
- Chim về là báo hiệu đất lành con ạ. Nếu không có công trình thủy điện này thì các xã vùng biên viễn này sẽ mãi không thoát khỏi những cảnh mưa lũ - bố Nhạn nhìn ra xa, nhẹ nhõm thở dài.
Nhạn vừa chèo thuyền, vừa hồ hởi:
- Anh Hoài, anh biết dưới chỗ mình đi xưa kia là gì không?
- Cái đó là nhiệm vụ dành cho em - Hoài nói rồi cười - Sau này khi những đoàn khách đến tham quan, em sẽ là người kể lại những câu chuyện xa xưa đã thành huyền thoại.
Ba người thôi không nói chuyện nữa. Thuyền chầm chậm trôi. Hoài biết, dưới tầng nước sâu này trước đây là một ngôi miếu cổ. Trước ngôi miếu, cây cối rậm rịt, có tượng đôi voi chầu. Nơi đó vào tháng Chạp hằng năm, dân làng vẫn thường đến tế lễ…
