Hành trình 6 thập kỷ xây dựng Di tích quốc gia đặc biệt Đại thi hào Nguyễn Du

Những người đặt nền móng

Ngày nay, khi đến Di tích Nguyễn Du, du khách dễ dàng cảm nhận sự bề thế, rộng mở của một di tích quốc gia đặc biệt: hệ thống công trình được tôn tạo khang trang, cảnh quan bài trí hài hòa. Ít ai biết rằng, hơn 60 năm trước, do thời gian và chiến tranh, nơi đây vốn chỉ là bãi đất hoang, các hạng mục tưởng niệm Nguyễn Du và dòng họ Nguyễn Tiên Điền xuống cấp nghiêm trọng. Đầu thập niên 1960, nhờ tâm huyết của các cao niên họ Nguyễn Tiên Điền và Giáo sư Lê Thước (1891-1975) quê ở xã Đức Thịnh - lúc đó là cán bộ Ban Phụ trách ngành Bảo tồn Bảo tàng (Bộ Văn hóa), việc phục hồi di tích mới được khởi động.

Ông Hồ Bách Khoa - nguyên Trưởng ban Quản lý Di tích Nguyễn Du cho biết: “Theo hồ sơ tư liệu, năm 1960, cụ Lê Thước được Bộ Văn hóa giao trách nhiệm khảo sát lập hồ sơ khoa học di tích đền thờ và mộ Đại thi hào Nguyễn Du. Là người dành nhiều tâm huyết cho di sản Đại thi hào trước đó, cụ Lê Thước đã về Tiên Điền, cùng các bậc cao niên dòng họ Nguyễn tiến hành công việc. Đến năm 1962, Bộ Văn hóa công nhận miếu và mộ Nguyễn Du là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia theo Quyết định 313-VH/VP ngày 28/4/1962. Đồng thời, bộ cũng đồng ý với đề xuất của cụ Lê Thước về xây dựng Khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du một cách quy mô, bài bản

Năm 1965, nhân kỷ niệm 200 năm Ngày sinh Đại thi hào (1765-1965), Khu lưu niệm Nguyễn Du được thành lập. Các hạng mục bắt đầu được tôn tạo, xây dựng như cổng chính họ Nguyễn, nhà Tư Văn, đình chợ Trổ (từ xã Đức Quang chuyển về), khu mộ được xây dựng bằng gạch và xi măng thay cho mộ đất trước đó.

Hành trình trở thành di tích quốc gia đặc biệt

Dù đã hình thành khu lưu niệm nhưng từ những năm 1960-1990, trong bối cảnh chiến tranh và điều kiện kinh tế khó khăn, công tác trùng tu Di tích Nguyễn Du vẫn còn hạn chế. Ông Trần Hồng Dần - nguyên Giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh nhớ lại: “Từ năm 1974, khi tôi nhận nhiệm vụ tại di tích cho đến năm 1990, cảnh quan Khu lưu niệm Đại thi hào vẫn hoang sơ, nhiều hạng mục công trình xuống cấp. Sau khi tái lập tỉnh năm 1991, di tích mới từng bước được đầu tư, tôn tạo trở lại”.

Giai đoạn 1999-2005 đánh dấu bước chuyển quan trọng khi Bộ VH-TT&DL cho chủ trương đầu tư mở rộng khuôn viên và tôn tạo hàng loạt hạng mục di tích như: Nhà thờ Đại thi hào Nguyễn Du, nhà Văn thánh - Bình văn, đàn tế, bia đá Nguyễn Quỳnh, khu lăng văn sự, phần mộ Đại thi hào… Đồng thời, xây dựng Trung tâm Di sản văn hóa Nguyễn Du, tượng đài và nhiều công trình phụ trợ khác.

Năm 2011, Hà Tĩnh xây dựng hồ sơ trình Bộ VH-TT&DL báo cáo Thủ tướng đề nghị xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt. Là người trực tiếp nhận nhiệm vụ xây dựng hồ sơ, các thủ tục trình xét các cấp, ông Hồ Bách Khoa cho biết: “Lúc đó, dù điều kiện còn khó khăn, tỉnh vẫn đặt quyết tâm cao. Hồ sơ được hoàn thiện trong thời gian gấp rút và đến năm 2012, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 1419/QĐ-TTg công nhận Khu lưu niệm Nguyễn Du là di tích quốc gia đặc biệt”.

Từ năm 2015, sau Quyết định 2169/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo di tích, diện mạo Di tích Nguyễn Du tiếp tục có bước thay đổi lớn. Năm 2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 376/QĐ-TTg phê duyệt chủ trương đầu tư dự án giai đoạn 1 (2017-2020), với tổng vốn gần 173 tỷ đồng. Dự án tập trung vào tu bổ các di tích gốc, hạ tầng kỹ thuật, khu dịch vụ, giao thông, cây xanh, bãi đỗ xe… Đến nay, di tích đã hình thành quần thể văn hóa quy mô gồm: Nhà thờ Đại thi hào Nguyễn Du, Nhà Văn thánh - Bình văn, chùa Trường Ninh, đàn tế, bia Nguyễn Quỳnh, nhà thờ họ Nguyễn Tiên Điền, khu lăng văn sự, Trung tâm Di sản văn hóa Nguyễn Du, phần mộ Nguyễn Du, đền thờ và mộ Xuân Quận công Nguyễn Nghiễm, đền thờ và mộ Nguyễn Trọng… cùng hệ thống cảnh quan và các công trình phụ trợ.

Năm 2024, UBND tỉnh ban hành Quyết định 1520/QĐ-UBND, công nhận Di tích Nguyễn Du là điểm du lịch cấp tỉnh, mở ra bước phát triển mới. Song song đầu tư hạ tầng, công tác sưu tầm tư liệu, hiện vật được đẩy mạnh với nhiều hình thức. Trong đó, Ban Quản lý di tích đã nhận được nhiều hiện vật, tư liệu giá trị trao tặng từ các tổ chức, cá nhân (gồm nhiều bản Kiều Nôm cổ, bản Kiều tiếng nước ngoài, các tư liệu nghiên cứu...). Qua đó, ngày càng làm dày thêm các bộ sưu tập hiện vật, tài liệu liên quan đến Nguyễn Du và Truyện Kiều phục vụ trưng bày giới thiệu với công chúng. Hiện, di tích đã sưu tầm được khoảng 2.000 tư liệu, hiện vật, trong đó có nhiều hiện vật quý như Truyện Kiều khắc in năm 1866, sưu tập Kiều chữ Nôm, đồ gốm tích Thúy Kiều - Kim Trọng…

Hoạt động nghiên cứu, truyền thông, quảng bá, giáo dục di sản được tổ chức thường xuyên: xuất bản 11 đầu sách; vận hành trang website: nguyendu.org.vn; phối hợp cơ quan báo chí sản xuất tin, bài quảng bá di sản; tổ chức các cuộc thi, trình diễn ca trù, trò Kiều, viết thư pháp Kiều; các trưng bày chuyên đề lớn như “150 tranh minh họa Kiều”, “Nguyễn Du qua mộc bản triều Nguyễn”, “Truyện Kiều dưới góc nhìn minh triết Việt”… Công nghệ số được ứng dụng mạnh mẽ: tham quan AR/VR, mã QR song ngữ, chip NFC, bản đồ 3D đã giúp di sản tiếp cận rộng rãi hơn, đặc biệt với giới trẻ.

Cùng với sự nỗ lực, trách nhiệm của đội ngũ cán bộ, viên chức Ban Quản lý Di tích Nguyễn Du, ngành Văn hóa Hà Tĩnh qua các thời kỳ, đến nay, Khu lưu niệm Đại thi hào ngày càng khang trang và xứng tầm là trung tâm văn hóa, du lịch quốc gia. Hằng năm, tại đây đã đón hàng trăm nghìn lượt khách, trong đó có lãnh đạo cấp cao Đảng, Nhà nước, đại sứ quán nhiều nước, đoàn UNESCO, đông đảo nhà nghiên cứu, văn nghệ sĩ, học sinh, sinh viên trong và ngoài nước đến tham quan, nghiên cứu.

Trải qua 6 thập kỷ xây dựng (1965-2025), hành trình gìn giữ và phát huy giá trị di sản Nguyễn Du và Truyện Kiều trên quê hương Đại thi hào đã khẳng định nỗ lực không ngừng của tỉnh Hà Tĩnh. Qua đó, góp phần đưa Di tích Nguyễn Du trở thành điểm đến có ý nghĩa đặc biệt trong đời sống tinh thần của người Việt và bạn bè quốc tế.