Một buổi chiều mùa đông, trên con đường dẫn vào Di tích quốc gia đặc biệt Khu lưu niệm Nguyễn Du (xã Tiên Điền), tôi theo chân những hậu duệ dòng họ Nguyễn Tiên Điền trở về chốn thờ tự của tổ tiên.
Giữa không gian cổ kính, từng nếp ngói rêu phong, từng đường chạm khắc mộc mạc mà tinh tế như khẽ lay thức những lớp trầm tích thời gian, kể lại hành trình vẻ vang của một dòng họ “trâm anh thế phiệt” đã đóng góp cho dân tộc nhiều bậc hiền tài.
Ở nơi lắng đọng hồn thiêng ấy, người ta như cảm nhận rõ hơn mạch nguồn văn hóa bền bỉ, kết tinh rực rỡ trong di sản Nguyễn Du - Truyện Kiều và chảy xuyên suốt qua bao thế kỷ trường tồn cùng văn hóa dân tộc.
Mạch nguồn văn hóa ấy bắt đầu từ đầu thế kỷ XVII, khi ông Nguyễn Nhiệm - người quê trấn Sơn Nam (nay thuộc TP Hà Nội) đã vào lập nghiệp ở Tiên Điền (nay là xã Nghi Xuân). Ông đã hướng dẫn cư dân đắp đê, ngăn mặn, cải tạo vùng đất cằn trở thành cánh đồng trù phú.
Từ vị tổ đời thứ nhất ấy, họ Nguyễn Tiên Điền từng bước lớn mạnh, đặc biệt thịnh đạt ở đời thứ 6 với sự xuất hiện của nhiều nhân vật kiệt xuất như: đại vương Tiến sỹ Nguyễn Huệ, Đệ nhị giáp Tiến sỹ Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Trọng. Cùng với họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu và họ Phan Huy ở Canh Hoạch (Can Lộc), họ Nguyễn Tiên Điền đã góp phần tạo nên diện mạo “thi thư văn vật” của trấn Nghệ An thời nhà Lê.
Trong những nhân vật ấy, Nguyễn Nghiễm (đời thứ 6) được coi là người bắt đầu con đường khoa bảng rực rỡ, “mở đường lối văn chương” cho dòng họ Nguyễn Tiên Điền. Từ tài năng và học vấn của ông, một nếp nhà trọng văn, trọng học được hình thành; truyền thống văn chương được định hình và trở thành nền tảng để nhiều tài năng văn chương của con cháu được nuôi dưỡng, phát tiết, đặc biệt là Nguyễn Khản, Nguyễn Đề, Nguyễn Thiện, Nguyễn Hành và rực rỡ nhất là Nguyễn Du.
Dù trải qua không ít thăng trầm, dòng họ Nguyễn Tiên Điền vẫn luôn là một dòng họ văn hóa nổi bật, với nhiều tác phẩm giá trị về sử học, y học, văn chương, địa lý.
Trưởng thành trong môi trường học vấn và văn chương, Nguyễn Du sớm tiếp nhận những giá trị tinh hoa của dòng họ. Sự mẫu mực uyên bác của người cha Nguyễn Nghiễm, sự hào hoa, tinh tế của anh trai Nguyễn Khản, cùng những biến động dữ dội, những “cuộc tang thương” của gia đình trước thời cuộc đã khắc sâu vào tâm hồn Nguyễn Du một cảm thức nhân sinh đặc biệt.
Chính bối cảnh ấy đã tạo nên một trái tim lớn, nhạy cảm trước nỗi đau và luôn trăn trở về thân phận nhỏ bé của con người. Từ “Thanh Hiên tiền hậu tập”, “Nam trung tạp ngâm”, “Bắc hành tạp lục”, “Văn tế thập loại chúng sinh” cho đến đỉnh cao tuyệt tác “Truyện Kiều”, Nguyễn Du đã để lại cho nền văn học Việt Nam một gia tài văn chương mang tầm nhân loại.
Không chỉ là tác phẩm mở ra đỉnh cao của văn học trung đại, Truyện Kiều còn là minh chứng cho sự giao hòa giữa văn hóa dân gian xứ Nghệ, văn hóa kinh kỳ Thăng Long và tư tưởng nhân văn sâu sắc của phương Đông. Với Truyện Kiều, Nguyễn Du đã đưa tiếng Việt đến tầm nghệ thuật tinh luyện, biến tác phẩm này thành biểu tượng văn hóa vượt thời gian.
Trong tâm thức người Việt, Nguyễn Du không chỉ là tác giả của Truyện Kiều mà còn là biểu tượng văn hóa, là niềm tự hào của dân tộc. Với bạn bè quốc tế, ông là Đại thi hào đầu tiên và duy nhất của Việt Nam đến nay được vinh danh trên bản đồ văn hóa thế giới.
Nguyễn Du tỏa sáng nhờ được nuôi dưỡng từ truyền thống văn hóa của dòng họ và chính sự nghiệp của ông cũng làm vẻ vang dòng tộc. Có thể nói, đó là sự giao thoa hiếm có giữa cội nguồn và cá nhân, tạo nên một hiện tượng văn hóa độc đáo của dân tộc.
Đi qua hơn 4 thế kỷ, dòng họ Nguyễn Tiên Điền vẫn giữ được nền nếp gia phong, truyền thống khoa bảng của một gia tộc nổi danh đất Việt. Hiện nay, dòng họ có hơn 1.100 hộ với hàng nghìn nhân khẩu. Dưới sự điều hành của Hội đồng Gia tộc họ Nguyễn Tiên Điền, công tác khuyến học - khuyến tài được triển khai thường xuyên, với nguồn quỹ hàng trăm triệu đồng mỗi năm.
Với 2 giáo sư, 3 phó giáo sư, 10 tiến sĩ, 66 thạc sĩ, 1 thầy thuốc ưu tú, 10 nhà giáo ưu tú, 1 nghệ nhân, 1 nghệ nhân ưu tú, 1 nghệ nhân dân gian, 53 sĩ quan cao cấp… đã minh chứng sinh động cho sức sống bền bỉ của dòng họ “trâm anh thế phiệt”.
Ông Nguyễn Đức Tùng (SN 1950 - hậu duệ đời thứ 13 của dòng họ) cho biết: “Công tác khuyến học luôn được dòng họ xem là hoạt động trọng tâm, nòng cốt. Hằng năm, vào dịp lễ, Tết, dòng họ đều tổ chức vinh danh những con cháu có thành tích xuất sắc, tạo động lực cho các thế hệ học tập và rèn luyện.
Đồng thời, các CLB như “CLB Con dâu, con gái dòng họ”, “CLB Doanh nhân dòng họ” cũng được thành lập nhằm kết nối các thế hệ, hỗ trợ nhau trong học tập, công việc và cuộc sống. Những hoạt động này đã trở thành nguồn cổ vũ thiết thực, giúp con cháu tiếp nối và phát huy truyền thống hiếu học, văn hóa của tổ tiên”.
Song hành với khuyến học, dòng họ đặc biệt chú trọng công tác gìn giữ, quảng bá di sản văn hóa mà Đại thi hào Nguyễn Du đã để lại cho hậu thế, nhất là “Truyện Kiều”. Những năm gần đây, dòng họ đã phối hợp với nhiều tổ chức trong nước và quốc tế tổ chức hội thảo khoa học, khai mở các hoạt động lan tỏa giá trị của kiệt tác này đến công chúng.
Đặc biệt, nhân kỷ niệm 260 năm Ngày sinh của Nguyễn Du và 225 năm “Truyện Kiều” ra đời, giữa tháng 11/2025, Hội đồng Gia tộc họ Nguyễn Tiên Điền đã ra mắt ấn phẩm đặc biệt “Truyện Kiều bản Tiên Điền”.
Ông Nguyễn Hải Nam - Chủ tịch Hội đồng Gia tộc chia sẻ: “Ấn phẩm được biên soạn công phu, là kết tinh tâm huyết, trí tuệ của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu và con cháu dòng họ, kế thừa có chọn lọc thành quả nghiên cứu tuyệt tác “Truyện Kiều” hơn 200 năm qua. Tác phẩm không chỉ phục vụ việc lưu giữ, nghiên cứu và sưu tầm mà còn là sự tri ân của hậu thế đối với tổ tiên, là gia bảo, niềm tự hào của dòng tộc”.
Từ ông tổ Nguyễn Nhiệm khai phá vùng đất Tiên Điền, đến Nguyễn Nghiễm gây dựng học vấn và đặc biệt đến Nguyễn Du đưa văn chương dân tộc lên đỉnh cao, dòng họ Nguyễn Tiên Điền đã khẳng định vị thế của mình trong lịch sử văn hóa Việt Nam. Ngày nay, thế hệ con cháu đang ra sức gìn giữ, bồi đắp và làm mới những giá trị quý báu ấy, để mạch nguồn văn hóa họ Nguyễn Tiên Điền tiếp tục chảy trong dòng chảy rộng lớn của văn hóa dân tộc.
