Mỗi lần ngang qua sông Cày, ngắm con nước đang lặng lẽ trôi về Cửa Sót, tôi không sao thoát ra khỏi những ý nghĩ về tên gọi Thạch Hà - đá giữa lòng sông. Thạch Hà là cái tên chính thức trên địa giới hành chính đất nước đã 1.010 năm nay nhưng sự sống ở miền đất này thì đã có trước đó gấp 4-5 lần. Những di chỉ khảo cổ học ngày càng được phát hiện nhiều nơi như: Cồn Sò (Thạch Lạc), Rú Điệp (Thạch Đài), cồn Lôi Mốt (Thạch Vĩnh), bãi Diền Diền (Thạch Tiến), Phái Nam, Phái Đông (Thạch Lâm)… đã khẳng định dấu tích đời sống của người nguyên thủy thuộc hậu kỳ đá mới cách ngày nay khoảng 4.000-5.000 năm.
 |
Sông Cày - nơi kiến tạo và lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống bền sâu của Thạch Hà. |
Vào thời kỳ này, con người đã biết chế tạo, sử dụng công cụ lao động để tác động vào tự nhiên, tạo ra của cải vật chất để duy trì cuộc sống. Đặc biệt, những bộ hài cốt khai quật được ở một số di chỉ phản ánh đời sống tinh thần, tín ngưỡng nguyên thủy sơ khai, đồng thời, phản ánh trình độ thẩm mỹ tương đối phong phú của con người hậu kỳ đá mới. Những giá trị sơ khai đó đã được ức triệu thế hệ nối tiếp và phát triển, để trong giai đoạn nào của lịch sử, Thạch Hà cũng ghi dấu ấn đậm nét trong dòng chảy văn hóa Hà Tĩnh và Việt Nam.
Trải qua hơn 1.000 năm lịch sử, nhờ “hào kiệt thời nào cũng có”, Thạch Hà đã đóng góp cho đất nước rất nhiều anh tài. Tiếp nối truyền thống hiếu học, khoa bảng của quê hương Hà Tĩnh, từ những ngôi làng bình dị đã xuất hiện một số dòng họ nổi tiếng với nhiều người học rộng, đỗ đạt cao. Làng Hà Hoàng (Thạch Hạ ngày nay) là quê hương của dòng họ Võ Tá nổi tiếng đời nhà Hậu Lê với các danh tướng: Võ Tá Đức, Võ Tá Kiên, Võ Tá Sắt, Võ Tá Lý... Làng Phong Phú (Thạch Khê ngày nay) có dòng họ Trương Quốc nổi tiếng với Đông cung tùy giảng thị nội Trương Quốc Kỳ, Thị độc học sĩ Trương Quốc Bảo, Cử nhân quan chủ sự Trương Quốc Quán, Tiến sỹ Thượng thư Đông các Đại học sĩ Trương Quốc Dụng.
Ngoài ra, còn có Tiến sĩ Thừa hoa sứ Nguyễn Tôn Tây, Phó bảng Bùi Thố, võ tướng Dương Khuông... Thạch Hà cũng là quê hương của Thượng thư Bộ binh kiêm Hàn lâm viện Học sĩ Nguyễn Hộc (1412-?), Giám sát Ngự sử Trần Sảnh (1431-?); anh hùng Lý Tự Trọng và nhiều chí sỹ cách mạng nổi tiếng trong các cao trào, phong trào cách mạng của Đảng như Nguyễn Thiếp, Mai Kính...
Trong thời kỳ mới, Thạch Hà cũng đóng góp cho đất nước nhiều nhân tài trên nhiều lĩnh vực, trong đó, nổi bật như: Trung tướng Phạm Văn Long - nguyên Phó Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị QĐND Việt Nam; Trung tướng, PGS. TS Trần Đình Nhã - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh của Quốc hội; Thiếu tướng Hồ Trọng Ngũ - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Quốc phòng và An ninh của Quốc hội…
 |
Tuổi trẻ trên quê hương anh hùng Lý Tự Trọng nêu cao ý thức giữ gìn truyền thống, phát huy tiềm năng, lợi thế, đưa Thạch Hà phát triển vững mạnh. |
Bên cạnh những nhân tài hào kiệt, các thế hệ nông dân trên các miền đất trà sơn, duyên hải, đồng bằng phù sa màu mỡ của Thạch Hà cũng đã khắc dấu trí tuệ của mình thông qua việc sáng tạo nên những nghề thủ công truyền thống và những sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc. Vào ngày phiên ở chợ tỉnh, tiếng trống Bắc Thai (Thạch Hội) lại vang lên rộn rã một góc chợ; lặng lẽ và duyên dáng hơn là những hàng nón lá Phù Việt được các mẹ, các chị trong toàn tỉnh tìm mua. Ngoài ra, trong quá khứ, Thạch Hà còn nổi tiếng với nhiều ngành nghề thủ công truyền thống khác như đan lát, nấu rượu… Tất cả phản ánh một đời sống lao động sản xuất với sự sáng tạo phong phú của người dân bản địa.
Khắc họa đời sống tinh thần phong phú lẫn trí sáng tạo tài hoa của người nông dân chính là những làn điệu dân ca truyền thống. Các tài liệu nghiên cứu của nhà địa phương học Thái Kim Đỉnh cho thấy, Thạch Hà chính là mảnh đất cổ xưa nhất của ca trù trên quê hương Hà Tĩnh. Bên cạnh đó, từ trong lao động, sản xuất và chiến đấu, những người nông dân chân lấm, tay bùn từ các miền quê ven biển đến chân núi Trà Sơn đã sáng tạo ra nhiều câu hò, điệu ví bay bổng, đằm sâu, chan chứa nghĩa tình và hừng hực khí thế.
Những ai đã từng sống trong thời chiến chắc hẳn không thể quên được những câu hò Nam Khê (Thạch Khê) nổi tiếng, bài giặm “Thần Sấm ngã” của người nông dân Thạch Ngọc Lê Thanh Bình. Những ai đã sống ở Hà Tĩnh những năm đầu sau đổi mới, hẳn cũng không quên được sự có mặt của nghệ sỹ Xuân Năm trong các buổi tuyên truyền các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước…
 |
Di chỉ khảo cổ học Rú Điệp và Thạch Lạc tại phòng trưng bày hiện vật cổ nhân kỷ niệm 1.010 năm danh xưng Thạch Hà. Ảnh: Phan Trâm |
Sự đặc sắc của hò Thạch Khê, giặm Thạch Ngọc, ví làng nón Phù Việt… đã trở thành tư liệu quý trong công trình nghiên cứu của các nhà khoa học nổi tiếng, đặc biệt là trong hồ sơ trình UNESCO công nhận di sản phi vật thể đại diện của nhân loại cho hình thức sinh hoạt dân gian dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh. Ngày nay, tại các làng quê, các CLB dân ca ví, giặm, những nghệ nhân đang nối tiếp thế hệ cha anh tiếp tục cất lên những điệu hát của làng quê mình, làm cho đời sống tinh thần của người dân thêm phần phong phú.
Với vị trí địa lý đặc biệt và địa hình đủ cả 3 vùng trà sơn, duyên hải, đồng bằng, Thạch Hà có tiềm năng, lợi thế để chuyển mình mạnh mẽ hơn trong tương lai. Những mục tiêu trước mắt và lâu dài đã được hoạch định cụ thể với chiến lược rõ ràng. Kết quả đạt được trên các lĩnh vực đã khẳng định những bước đi vững chắc trong hành trình đi tới của huyện.
Thời gian tới, với truyền thống 1.010 năm và những cơ hội mới, Thạch Hà sẽ khai thác tối đa tiềm năng, lợi thế, thực hiện thắng lợi các mục tiêu về kinh tế. Bên cạnh đó là đầu tư phát triển văn hóa - xã hội, quy hoạch, chỉnh trang thị trấn và các điểm đô thị vùng, để mỗi trái tim người dân Thạch Hà, mỗi ngôi làng trên mọi miền quê lại vang lên muôn câu hát trong những lễ hội văn hóa đặc sắc…
