Cuốn biên niên sử của cộng đồng người Xứ Nghệ

(Baohatinh.vn) - Dân ca ví, giặm là một bộ phận chủ đạo trong kho tàng thơ ca trữ tình dân gian do cộng đồng người Việt ở 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh sáng tạo nên trong quá trình lao động sản xuất và sinh hoạt cộng đồng.

Nhân kỷ niệm 10 năm dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO ghi danh (2014-2024), GS.TS. Nhà giáo Ưu tú Bùi Quang Thanh - một trong những chuyên gia hàng đầu về lĩnh vực di sản văn hóa, người tham gia xây dựng hồ sơ trình UNESCO đã chia sẻ với Báo Hà Tĩnh về những giá trị, quá trình thực hiện cam kết về việc bảo tồn di sản vô giá này.

bqbht_br_1.jpg
GS.TS. Nhà giáo Ưu tú Bùi Quang Thanh

P.V: Thưa giáo sư, xin ông khái quát những giá trị cốt lõi của dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh đã được UNESCO đánh giá, ghi nhận khi quyết định công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại?

GS.TS Bùi Quang Thanh: Dân ca ví, giặm là một bộ phận chủ đạo trong kho tàng thơ ca trữ tình dân gian do cộng đồng người Việt ở 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh sáng tạo nên trong quá trình lao động sản xuất và sinh hoạt cộng đồng. Trải qua lịch sử tồn tại và phát triển hàng trăm năm, dân ca ví, giặm đã hình thành nên hàng loạt hệ thống bài ca tiêu biểu, chứa đựng những giá trị đặc sắc:

Một là, mang đặc trưng tự sự, diễn đạt theo lối văn vần dân gian, được kể/hát lên trong cuộc sống sinh hoạt thường ngày. Ví, giặm Nghệ Tĩnh ẩn chứa trong đó những giá trị lịch sử - văn hóa một cách hồn nhiên, cụ thể và sinh động. Lần theo ca từ của hàng nghìn câu ví, câu giặm, dễ dàng nhận ra bóng dáng thực của mọi chuyện “trong làng, ngoài xã”, từ lai lịch một cuộc tình, một chân dung đời thường đến những câu chuyện trực diện về vua quan, về các thế lực thống trị phong kiến hay giặc ngoại xâm… Có thể nói ví, giặm chính là cuốn biên niên sử của cộng đồng người xứ Nghệ.

Hai là, so với các loại hình sinh hoạt văn nghệ dân gian đã và đang hiện tồn trên khắp mọi vùng, miền đất nước, thật khó có loại hình nghệ thuật nào có được giá trị văn hóa xã hội sâu, rộng và bao quát mọi ngóc ngách đời sống cộng đồng như dân ca ví, giặm. Bằng những lời ca ngắn gọn ví von, những câu chữ cụ thể, thân tình, ví, giặm lay động, thức tỉnh lòng người mọi thế hệ hướng về những đạo lý làm người, những khuôn mẫu đạo đức xã hội thông qua lời tâm tình về chữ hiếu, chữ nghĩa, chữ nhân...

Ba là, cũng như bất kỳ mọi hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian của Việt Nam và thế giới, dân ca ví, giặm với sức sống tự thân của nó, luôn hiện hữu những giá trị nghệ thuật đặc sắc, được chưng cất từ trí tuệ nghệ sĩ bình dân và bác học của người xứ Nghệ. Đặc biệt, trên hành trình phát triển văn hóa nghệ thuật Việt Nam, dường như ví, giặm đã và đang trực tiếp trở thành bệ đỡ, góp phần đào luyện, sản sinh ra hàng loạt các thế hệ nhạc sĩ, hàng trăm sáng tác âm nhạc đương đại, với nhiều ca khúc mang âm hưởng ví, giặm, chắt lọc từ ví, giặm, kế thừa và nâng cao từ ví, giặm để đạt đến tầm bất tử, còn mãi với thời gian.

Bốn là, nếu thử tạm gạt ra những giai điệu ngân nga, cuốn hút lòng người, những bài ví, giặm khi đó sẽ còn lại với người đời là hàng loạt những câu thơ, bài thơ lục bát kỳ diệu, những bài thơ ngũ ngôn, tứ tuyệt đặc sắc, đóng góp vào kho tàng văn học Việt Nam những giá trị văn chương vô giá.

Năm là, giá trị bao trùm toàn bộ kho tàng dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh là giá trị nhân sinh đa diện và sâu sắc. Dân ca ví, giặm là loại hình rất dễ tiếp nhận và thực hành bởi bất kỳ người dân nào gốc Nghệ An và Hà Tĩnh. Dân ca ví, giặm không kén chọn thời gian, không gian và hoàn cảnh để thực hành.

bqbht_br_a8-7705.jpg
Về cơ bản, chương trình hành động bảo tồn và phát huy giá trị di sản dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh đã được thực hiện một cách xuất sắc.

P.V: Như chúng ta được biết, Việt Nam đã cam kết 8 điều khi đệ trình hồ sơ với UNESCO về việc bảo tồn và phát huy giá trị dân ca ví, giặm hiện tại và lâu dài bền vững. Vậy, giáo sư có nhận xét gì về kết quả thực hiện các cam kết đó sau 10 năm dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO ghi danh?

GS.TS Bùi Quang Thanh: Nhìn vào thực tiễn, không khó để thấy rằng, kể từ sau khi dân ca ví, giặm được UNESCO ghi danh (2014), di sản này đã và đang thể hiện một sức sống mãnh liệt, với sự lan tỏa trong đời sống cộng đồng không chỉ ở phạm vi 2 tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh mà còn được đón nhận ở các cộng đồng địa phương khác trên phạm vi cả nước và cộng đồng người Việt ở nước ngoài.

Soi vào thực tế sau 10 năm di sản được ghi danh, với tư cách một người hoạt động khoa học và có quan tâm nhất định đến thực tiễn sinh hoạt ví, giặm ở Nghệ Tĩnh, tôi nhận thấy rằng, về cơ bản, chúng ta đã thực hiện chương trình hành động bảo tồn và phát huy giá trị di sản dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh một cách xuất sắc. Đây là kết quả của sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ của cộng đồng người dân, chính quyền và đội ngũ quản lý văn hóa các cấp ở 2 tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh và Bộ VH-TT&DL; sự hỗ trợ của các cơ quan Nhà nước và đội ngũ doanh nghiệp địa phương.

P.V: Vậy, đâu là những khó khăn, thách thức khiến chúng ta trăn trở trong quá trình bảo tồn, phát huy dân ca ví, giặm trong đời sống của người dân các địa phương?

GS.TS Bùi Quang Thanh: Tôi còn nhớ, cách đây 10 năm, khi Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam tiến hành kiểm kê khoa học dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh thì một trong những vấn đề mà các nhà khoa học lo lắng nhất là việc di sản này bị “sân khấu hóa”. Đến nay, đây vẫn là thực trạng đáng lo ngại. Thực tế cho thấy, do nhiều biến thiên về tự nhiên và xã hội trong tiến trình vận động lịch sử, môi trường diễn xướng của ví, giặm đã không còn nguyên gốc cả về không gian sinh thái lẫn hoàn cảnh lao động và sinh hoạt tại các làng quê.

Bên cạnh đó, quan sát thực trạng sinh hoạt văn hóa cộng đồng ở Nghệ Tĩnh có thể thấy các địa phương vẫn còn hạn chế trong các khâu sưu tầm, ghi chép cũng như diễn trình lễ hội truyền thống địa phương. Tại nhiều làng/xóm, các hình thức tổ chức trò chơi dân gian gắn với các bài giặm hầu như biến mất. Một số bậc cao niên ở một số làng quê đã có ý thức ghi chép nhưng còn mang tính tự phát, chủ quan. Thực trạng đó dẫn đến sự đơn điệu, chắp vá và mất đi bản sắc độc đáo, hấp dẫn vốn có của vùng đất này.

bqbht_br_a3-4707-723.jpg
Một tiết mục trong khuôn khổ Festival kỷ niệm 10 năm dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh được UNESCO ghi danh.

P.V: Thời gian tới, cần phải làm gì để hoạt động bảo tồn, phát huy di sản dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh đạt được kết quả cao hơn, thưa giáo sư?

GS.TS Bùi Quang Thanh: Chúng ta thấy rằng, do một số tác động khách quan và hạn chế chủ quan, một số yếu tố trong công tác bảo tồn, bảo vệ và phát huy giá trị di sản vẫn cần được nghiêm túc đánh giá, điều chỉnh và xây dựng những cơ chế, chính sách phù hợp hơn với sự vận động của thực tiễn cũng như sự phát triển của ví, giặm trong bối cảnh hội nhập quốc tế, tiếp nhận khoa học công nghệ tiên tiến hiện nay.

Theo tôi, trong thời gian tới, nhiệm vụ cần thiết đặt ra để chính quyền và các nhà quản lý văn hóa cũng như cộng đồng người dân hai tỉnh cần quan tâm giải quyết, đó chính là có những giải pháp ứng dụng cụ thể để khắc phục hạn chế và giải quyết các nguy cơ đã và đang có những tác động tiêu cực đến sự hiện tồn của di sản được nêu ở trên. Có như vậy, chúng ta mới hoàn thành được mục tiêu bảo vệ và phát huy giá trị di sản dân ca ví, giặm một cách bền vững, hoàn thành các cam kết với UNESCO về di sản văn hóa mang tầm nhân loại này; từ đó góp phần quan trọng vào sự nghiệp xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

P.V: Xin cảm ơn giáo sư!

Chủ đề 10 năm Dân ca ví, giặm được UNESCO ghi danh

Đọc thêm

Những chuyện chưa kể về Ngã ba Đồng Lộc

Những chuyện chưa kể về Ngã ba Đồng Lộc

Trong vô vàn câu chuyện về Ngã ba Đồng Lộc huyền thoại đã trở nên quen thuộc, ít ai biết rằng, những con ngõ, ngôi nhà ở thôn Mai Long (xã Xuân Lộc, Hà Tĩnh) là nơi từng lưu dấu bước chân, tiếng cười nói của 10 nữ liệt sỹ TNXP Tiểu đội 4, Đại đội 552 trước lúc họ đi vào bất tử.
Về làng có 3 di sản được UNESCO vinh danh

Về làng có 3 di sản được UNESCO vinh danh

Làng Trường Lưu xưa - xã Trường Lưu nay tự hào với 3 di sản được UNESCO vinh danh. Không dừng lại ở một danh xưng hành chính ở Hà Tĩnh, Trường Lưu còn ẩn chứa trong đó nhiều giá trị văn hóa đặc sắc, riêng có, được lưu truyền qua nhiều thế hệ.
Thành Sen - "dấu son" trong lòng người Hà Tĩnh

Thành Sen - "dấu son" trong lòng người Hà Tĩnh

Từ một câu chuyện trong sử sách, tên gọi Thành Sen (Hà Tĩnh) đã ra đời và theo suốt dặm dài lịch sử của vùng đất này. Tên gọi ấy đã ăn sâu vào ký ức, trở thành niềm tự hào của nhiều thế hệ.
 Niềm vui tháng Bảy của nhiều gia đình liệt sỹ

Niềm vui tháng Bảy của nhiều gia đình liệt sỹ

Tháng 7 này trở nên đặc biệt hơn với nhiều gia đình liệt sỹ ở Hà Tĩnh khi phần mộ người thân được đưa về yên nghỉ nơi đất mẹ, khi tấm bằng “Tổ quốc ghi công” được trao tặng trang nghiêm, trọng thể.
Sáng mãi tinh thần thanh niên xung phong

Sáng mãi tinh thần thanh niên xung phong

Những ngày tháng Bảy, đất nước lại lặng mình trong những ký ức thiêng liêng về những năm tháng khói lửa. Trong dòng chảy lịch sử ấy, lực lượng TNXP Hà Tĩnh để lại nhiều dấu ấn hào hùng, góp phần viết nên bản hùng ca bất tử bằng sức trẻ và lòng yêu nước cháy bỏng.
Cụ bà U100 say mê Truyện Kiều

Cụ bà U100 say mê Truyện Kiều

Truyện Kiều có sức sống mãnh liệt trong văn học Việt Nam, phổ biến trong các tầng lớp nhân dân. Dù gần 100 tuổi, cụ Trần Thị Tám ở xã Hồng Lộc (Hà Tĩnh) vẫn thuộc và say sưa luận giải Kiều.
Có một "phố cổ" giữa lòng xã nhỏ nhất Hà Tĩnh

Có một "phố cổ" giữa lòng xã nhỏ nhất Hà Tĩnh

Giữa một vùng quê ven sông La - nơi được biết đến là xã nhỏ nhất của tỉnh Hà Tĩnh lại tồn tại một góc phố mang dáng dấp cổ kính, phảng phất hồn xưa như một “phố cổ Hà Nội” thu nhỏ.
Làng Phú Quý trù phú, xanh tươi

Làng Phú Quý trù phú, xanh tươi

Về thôn Phú Quý, xã Đông Kinh, tỉnh Hà Tĩnh. Dạo bước trên những tuyến đường bê tông nhựa rộng rãi, không chỉ cảm nhận được sự bình yên, trù phú mà còn thấy rõ sức sống mới của miền quê trù phú, xanh tươi 
Thắp sáng giá trị gia đình Việt giữa nhịp sống mới

Thắp sáng giá trị gia đình Việt giữa nhịp sống mới

Bằng nhiều cách tiếp cận và truyền tải linh hoạt, ngành VH-TT&DL Hà Tĩnh đang nỗ lực làm mới công tác gia đình, để các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp tiếp tục được khơi dậy và lan tỏa trong cộng đồng.
Khi ví, giặm "chạy show"…

Khi ví, giặm "chạy show"…

Không còn đơn thuần xuất hiện trên sân khấu hội diễn tuyên truyền, dân ca ví, giặm ở Hà Tĩnh từng bước hiện diện trong các show diễn giải trí, chuyển hóa thành sản phẩm của công nghiệp văn hóa.
Anh Nghĩa làm nhiều việc nghĩa

Anh Nghĩa làm nhiều việc nghĩa

Bằng nhiều việc làm cụ thể, thiết thực như hiến đất mở đường, giúp đỡ người nghèo, tích cực trong các hoạt động của địa phương, anh Trương Quang Nghĩa, thôn Bắc Thượng, xã Thạch Đài (TP Hà Tĩnh) đã góp sức làm cho quê hương thay da đổi thịt.
Đình làng - nơi lưu giữ những giá trị truyền thống

Đình làng - nơi lưu giữ những giá trị truyền thống

Cây đa, bến nước, sân đình là biểu tượng của làng quê trong tâm thức bao thế hệ. Trong đó, đình làng là nơi sinh hoạt văn hóa của cộng đồng, nơi lưu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống đặc trưng của mỗi làng quê, đang cần được khôi phục và phát huy.
Người gieo "hạt giống" đoàn kết

Người gieo "hạt giống" đoàn kết

Ông Hồ Duy Lý - Bí thư Chi bộ thôn Song Hải, xã Thạch Sơn (Thạch Hà, Hà Tĩnh) luôn là tấm gương sáng về tinh thần trách nhiệm, tận tụy vì dân, sống trọn nghĩa đạo - đời.