Lào ghi nhận ổ dịch bại liệt, Bộ Y tế họp trực tuyến toàn quốc

Trong nhiều năm qua, Chương trình Tiêm chủng mở rộng được duy trì hiệu quả, giúp hơn 95% trẻ em trong cả nước được tiêm và uống vaccine bại liệt. Nhờ tỷ lệ bao phủ cao, Việt Nam không ghi nhận ca bệnh bại liệt nào suốt nhiều năm và được Tổ chức Y tế Thế giới công nhận thanh toán bệnh vào năm 2000.

Tuy vậy, tình hình khu vực đang xuất hiện những tín hiệu đáng lo ngại. Tại Lào, cơ quan chức năng đã phát hiện một trường hợp mắc bại liệt do virus typ 1 có nguồn gốc từ vaccine (VDPV1) vào cuối tháng 8 và đầu tháng 10, cho thấy nguy cơ bệnh xâm nhập trở lại và ảnh hưởng tới Việt Nam.

Trong bối cảnh đó, sáng 12/12, Bộ Y tế tổ chức "Hội nghị trực tuyến toàn quốc về công tác phòng, chống bệnh bại liệt" tại Hà Nội nhằm cập nhật tình hình và đưa ra giải pháp ứng phó.

4 yếu tố làm tăng nguy cơ bại liệt xâm nhập tại Việt Nam

Trong gần bốn thập kỷ qua, Việt Nam đã liên tục duy trì và củng cố các nỗ lực tiêm chủng bại liệt, theo Chương trình Tiêm chủng mở rộng.

Năm 2024, cả nước ghi nhận 298 ca liệt mềm cấp (LMC), tương ứng 1,19 ca trên 100.000 trẻ dưới 15 tuổi. Đây là mức nằm trong yêu cầu giám sát, nhưng cũng cho thấy xu hướng tăng trở lại sau thời kỳ Covid-19. Tính từ năm 2010 đến hết tháng 11/2025, số ca LMC mỗi năm dao động từ 162 đến 514 ca, song chưa từng phát hiện trường hợp bại liệt nào.

Đối với Việt Nam, nguy cơ bại liệt xâm nhập đang hiện hữu và xuất phát từ nhiều yếu tố khác nhau. Xét về đặc điểm dịch tễ và địa lý, Việt Nam có đường biên giới dài và giao lưu dân cư thường xuyên với Lào - quốc gia vừa ghi nhận ổ dịch bại liệt. Điều này khiến nguy cơ virus xâm nhập qua biên giới trở nên đáng kể hơn.

Song song đó, tỷ lệ tiêm chủng bại liệt trong nước những năm gần đây không đạt chỉ tiêu đề ra, một phần do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 và tình trạng thiếu vaccine trong năm 2023.

Tỷ lệ OPV3 vốn đạt 70,3% vào năm 2022 đã giảm còn 66,7% trong năm 2023 và chỉ nhích lên 72,5% vào năm 2024. Năm 2024, tỷ lệ uống bOPV chỉ đạt 73% và tỷ lệ tiêm IPV2 đạt 86%, thấp hơn nhiều so với mức bao phủ tối thiểu cần thiết để duy trì miễn dịch cộng đồng, từ đó tạo ra khoảng trống miễn dịch.

Tương tự, tỷ lệ IPV2 đạt 81,9% năm 2023 và tăng lên 86,1% vào năm 2024. Tuy nhiên, đến tháng 10/2025, bao phủ OPV3 chỉ còn 60,7% và IPV2 là 75%, mức thấp khiến khả năng bảo vệ cộng đồng suy giảm đáng kể.

Trong giai đoạn 2023-2025, các địa phương đã thực hiện tiêm bù và tiêm vét với tổng cộng 525.081 liều OPV và 271.833 liều IPV. Tuy vậy, tỷ lệ đạt được vẫn thấp hơn nhiều so với nhu cầu thực tế.

Đáng chú ý, Việt Nam từng ghi nhận virus bại liệt Sabin-like type 3 biến đổi tại tỉnh Đắk Lắk năm 2024, cho thấy nguy cơ lưu hành virus biến đổi trong cộng đồng là có thật.

Song song với hệ thống giám sát ca bệnh, giám sát môi trường cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện sớm virus có thể đang âm thầm lưu hành. Tuy nhiên, từ năm 2023, hoạt động này bị gián đoạn, làm giảm đáng kể khả năng nhận diện sớm nguy cơ trong cộng đồng.

Tỉnh thành nào có nguy cơ cao?

Để đánh giá nguy cơ bại liệt, Bộ Y tế sử dụng bộ công cụ theo hướng dẫn của WHO, dựa trên số liệu giai đoạn 2020-2024 và triển khai tại 34 tỉnh. Bộ công cụ này xem xét bốn nhóm tiêu chí gồm: mức độ cảm nhiễm của cộng đồng, chất lượng giám sát ca bệnh, khả năng cung cấp dịch vụ y tế và các yếu tố đe dọa có thể làm tăng nguy cơ bùng phát.

Kết quả đánh giá điểm nguy cơ chung cho thấy 7/63 tỉnh thành cũ nằm trong nhóm nguy cơ cao, bao gồm Cao Bằng, Gia Lai, Đồng Nai, Đồng Tháp, Tây Ninh, Sóc Trăng và Trà Vinh.

Kết quả đánh giá về các mối đe dọa cũng cho thấy 8 tỉnh ở mức nguy cơ cao, gồm Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Sơn La, Điện Biên, Quảng Trị, Quảng Ngãi và Đắk Lắk. Đây đều là những địa phương có đặc điểm dễ làm tăng nguy cơ lan truyền virus, như giáp biên giới với khu vực đang có dịch, địa hình rộng và khó tiếp cận, hoặc dân cư phân bố rải rác, di biến động lớn.

Sự giao lưu qua lại tại các cửa khẩu, dòng người di chuyển giữa vùng núi và đồng bằng, cùng với những đợt bùng phát bệnh truyền nhiễm khác từng được ghi nhận tại một số tỉnh khiến khả năng virus xâm nhập và âm thầm lưu hành cao hơn so với các khu vực còn lại.

Bên cạnh đó, 33 tỉnh được xếp vào mức nguy cơ trung bình, trong đó đáng chú ý là nhiều địa phương giáp biên giới Lào - nơi đang ghi nhận các ca bại liệt. Ở tiêu chí giám sát bệnh, các tỉnh Gia Lai, Tây Ninh, Bắc Ninh, Cao Bằng, Ninh Thuận, Bình Định, Đồng Nai, Đồng Tháp và Sóc Trăng được xếp vào nhóm nguy cơ cao do chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu giám sát.

6 khuyến nghị cho Việt Nam

WHO và Sáng kiến Toàn cầu về Thanh toán Bại liệt (GPEI) khuyến nghị Việt Nam áp dụng “cách tiếp cận khu vực”, trong bối cảnh nguy cơ dịch có thể lan truyền xuyên biên giới.

6 nhóm khuyến nghị dành cho Việt Nam:

Thứ nhất, triển khai khẩn cấp chiến dịch tiêm bổ sung tại các tỉnh có nguy cơ cao, đồng thời tăng cường tiêm bù và tiêm vét bOPV/IPV ở tất cả các địa phương còn lại.

Thứ hai, xây dựng kế hoạch chuẩn bị và ứng phó dịch mang tính toàn diện, bao gồm tiêm chủng, giám sát và xét nghiệm.

Thứ ba, củng cố hệ thống giám sát liệt mềm cấp theo hướng chủ động, thực hiện thăm cơ sở y tế hàng tuần, điều tra và lấy mẫu kịp thời; đồng thời nâng ngưỡng giám sát thụ động lên ít nhất 2 ca/100.000 trẻ, khôi phục giám sát môi trường tại miền Bắc và mở rộng sang các khu vực có nguy cơ cao.

Khuyến nghị thứ tư là đẩy mạnh phối hợp xuyên biên giới với Lào và tăng cường hợp tác với WHO, UNICEF và GPEI.

Thứ năm, Việt Nam cần chia sẻ thông tin kịp thời với mạng lưới bại liệt toàn cầu để nhận được hỗ trợ nhanh chóng khi cần thiết.

Cuối cùng, WHO đề nghị sớm xây dựng các nghị định và thông tư hướng dẫn Luật Phòng bệnh vừa được Quốc hội thông qua, tạo nền tảng pháp lý đầy đủ cho hoạt động ứng phó bại liệt cũng như các bệnh truyền nhiễm khác.

Theo Cục Y tế dự phòng, bại liệt (Poliomyelitis) là bệnh nhiễm virus cấp tính lây qua đường tiêu hoá do Poliovirus gây ra, có khả năng lan rộng thành dịch. Nguồn truyền bệnh gồm cả bệnh nhân ở mọi thể lâm sàng và người lành mang virus; họ thải lượng lớn Poliovirus qua phân, làm ô nhiễm nguồn nước và thực phẩm.

Sau khi xâm nhập, virus nhân lên tại hạch bạch huyết; một phần nhỏ có thể vào hệ thần kinh trung ương, gây tổn thương tế bào sừng trước tủy sống và các neuron vận động, dẫn tới hội chứng liệt mềm cấp. Bệnh biểu hiện dưới nhiều dạng.

Thể liệt điển hình (khoảng 1%) với sốt, đau cơ, buồn nôn và liệt không đối xứng, có thể gây suy hô hấp và để lại di chứng vận động; thể viêm màng não vô khuẩn với sốt, đau đầu, cứng gáy; thể nhẹ với triệu chứng thoáng qua; và thể ẩn hầu như không biểu hiện nhưng vẫn có nguy cơ chuyển nặng