Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

(Baohatinh.vn) - Người Hà Tĩnh có một đặc trưng văn hóa riêng, hài hòa, chân thật, tế nhị và bao trùm lên là tính nhân văn. Chính nhờ có truyền thống đó mà vùng đất này suốt chiều dài lịch sử của đất nước, thời nào cũng sản sinh ra những anh hùng, những nhà văn hóa lớn.

Văn hóa là nguồn lực để cấu thành sức mạnh truyền từ đời này sang đời khác của một cộng đồng, một dân tộc. Những giá trị về tư tưởng chính trị đều gắn liền với sự phát triển KT-XH ở mỗi quốc gia, mỗi cộng đồng, đều là những giá trị có nguồn gốc từ truyền thống văn hóa.

Có thể nói, những giá trị văn hóa và tinh thần, những ý tưởng sáng tạo từ mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên; mối quan hệ giữa cá nhân trong xã hội, từ cộng đồng dòng họ, bản làng đến cấp quốc gia đều có vai trò của văn hóa là “sức mạnh mềm” thúc đẩy sự phát triển.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Di tích khảo cổ học Phôi Phối - Bãi Cọi (Xuân Viên, Nghi Xuân) là nơi lưu giữ nhiều hiện vật của người Việt cổ từ hậu thời đá mới, đồng thau, văn hóa Sa Huỳnh đến thời Lý, Trần...

Các di chỉ tìm thấy chứng tỏ vùng đất Hà Tĩnh từ thời Vua Hùng dựng nước Văn Lang đã có tên là Cửu Đức, cư dân sống ở cộng đồng gồm các kẻ ở đồng bằng, nguồn ở miền núi, vạn ở ven biển tiếp nối từ bao đời từ nền văn hóa cổ đại đến các thời kỳ văn hóa Phùng Nguyên, Sơn Vi, Hòa Bình, Quỳnh Văn…

Người muôn nơi đã tụ về Hà Tĩnh gắn kết, đùm bọc yêu thương nhau trong cuộc sống, đã anh dũng, bất khuất chống thiên tai địch họa, cần cù, siêng năng, sáng tạo vươn lên để tồn tại và đứng vững; đóng góp xứng đáng vào công cuộc dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam.

Trong quá trình đó, người Hà Tĩnh đã sản sinh và gìn giữ những giá trị văn hóa đặc sắc, có tầm bác học nhưng lại bắt nguồn từ văn hóa dân gian, đậm đà sắc thái địa phương. Nguồn văn hóa ấy liên tục được sáng tạo, phát huy để ngày nay dù chưa sưu tầm hết nhưng cũng đã khẳng định được tính phong phú và đặc sắc, bao gồm tri thức dân gian, văn học dân gian, nghệ thuật dân gian, phong tục tập quán… Nguồn văn hóa này là mạch nguồn góp phần làm nên truyền thống lịch sử, văn hiến của con người và vùng đất Hà Tĩnh.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Tuy thiên nhiên khắc nghiệt nhưng người Hà Tĩnh đã biết sống hài hòa, biết cách chế ngự thiên nhiên, tạo ra đời sống tinh thần phong phú.

Sống trên một dải đất hẹp, thường xuyên bị thiên tai, gió tây nam (gió lào) khô nóng tràn qua, bão dông biển Đông ập vào, đất đai bị bào mòn, lũ lụt, hạn hán liên tục, người dân Hà Tĩnh phải chịu đựng, phải bươn chải, phải oằn mình chống đỡ để tồn tại và phát triển. Họ không khuất phục mà đã tìm ra nhiều phương thức để sống chung với thiên tai một cách thông minh và hợp lý. Họ đã tích lũy nên vốn tri thức phong phú, đa dạng từ đời này sang đời khác thành tri thức dân gian.

Tri thức dân gian rất phong phú và đa dạng, trong đó, tri thức thiên nhiên là: “Biết sự trời mười đời không đói”. Đã có những bài ca chứa đựng nội dung 24 tiết trời. Trong “Tình ca 24 tiết” có đoạn: “Tiết thanh minh hoa trổ/ Đến hạ chí chói chang/ Phơi ló cho khô rang/ Chất vô kho cho kịp/ Dè tiểu mãn lũ về…”. Thời tiết mưa nắng ảnh hưởng đến mùa màng, cuộc sống đã được đúc kết để biết trước, để đề phòng.

Ở vùng sông biển có Bài ca con nước: “Mồng năm, mười chín, Thìn sinh, Tỵ hồi… Mồng ba, mười bảy, Tỵ lại, Ngọ hoàn…”. Vùng núi thì có Nhật trình lên Vũ Quang: “Kẻ Mân, kẻ Quánh ngàn trùng/ Rừng sâu rào Trí, rào Trung coi chừng/ Kẻ Cồ, kẻ Nắng đã từng/ Nào ai ngược đến đêm rừng nhớ cho…”. Những bài ca về phong thổ không chỉ nói về địa lý mà còn nêu những đặc điểm sinh hoạt, ăn ở từng vùng: “Muốn ăn cơm nếp đỗ chà/ Muốn hỏi vợ đẹp thì ra Yên Hồ”; “Ai về Cửa Hội quê tôi/ Cá thu, cá nục, cá mòi quanh năm”…

Để tồn tại và phát triển trong cộng đồng cần có tri thức về cuộc sống. Đó là quan niệm về chuẩn mực đạo đức, về triết lý ở đời, về quy luật sinh tồn: “Sống gửi thác về”; “Người là hoa của đất”; “Người mần ra của, của không mần ra người”... Mỗi người có tính nết riêng, tính nết có thể thay đổi nhưng số phận là định mệnh: “Sống mỗi người một nết”; “Sống chết do số định”; “Chữa được bệnh chứ không chữa được mệnh”.

Của cải, chức vụ chỉ là nhất thời, dân mới là vạn đại. Sống phải đoàn kết, phải dựa vào cộng đồng: “Dại bầy hơn khôn độc”; “Sổng đàn tan nghé”… Quan niệm sống không phải chạy theo giàu sang phú quý mà phải sống sao cho xứng đáng làm người: “Sống nhục không bằng thác vinh”, “Tru chết để da. Người chết để tiếng”. Sống với nhau phải có nghĩa tình, không tham lam, không luồn lọt, gian giảo: “Đói cho sạch, rách cho thơm”, “Cây cao có trấy chín muồi/ Sèm thì chịu vậy của người không tham”…

Những tri thức dân gian được đúc kết thành ca dao, tục ngữ súc tích, thành những câu ca, điệu ví lan truyền trong dân gian khó mà sưu tầm, trích dịch hết. Thế mới biết người dân Hà Tĩnh giàu cảm xúc, sống nghĩa tình và có tri thức phong phú.

Khi nói đến vùng đất Xứ Nghệ thì không thể không cảm nhận, không nhắc đến kho tàng văn hóa dân gian mang đậm đà bản sắc địa phương được đúc kết, lưu truyền và phát huy dưới dạng thơ ca.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Dân ca ví, giặm - một loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo của người Hà Tĩnh.

Thơ ca dân gian rất nhiều thể loại. Đơn giản, dễ nhớ là đồng dao, những bài hát của trẻ con: “Nhảy lò cò/ Hò ra rả/ Rinh hòn đá/ Vá hòn than” v.v… Ca dao phổ biến thường dùng thể thơ lục bát hoặc lục bát biến thể, có khi thể văn năm chữ theo lời hát giặm: “Tui lên rú Nhật Lệ/ Mự lên rú Báu Đài/ Rút cơn mây cho dài/ Về ta chẻ mần hai/ Nón ta giữ lấy quai/ Trùng triềng mô được nữa/ Mô trùng triềng được nữa…”. Thể loại ca dao khác là vè, một thể loại văn kể chuyện. Có những bài vè được phổ biến, đặc trưng của xứ Hồng Lam như bài “Phụ tử tình thâm”. Rất nhiều bài vè có giá trị văn chương, đi vào lịch sử như: “Chúc thọ vua Tự Đức”, “Ký sương phụ tứ”…

Có thể nói, dân ca Nghệ - Tĩnh khá đa dạng, phong phú và gắn với âm nhạc đặc trưng của vùng thông qua các làn điệu ví, giặm. Ngoài ra còn có hát sắc bùa, hát xẩm, hát chèo cạn, hát ả đào (ca trù)… Khi nói đến thơ ca dân gian Hà Tĩnh thì đặc trưng là ví, giặm. Ví, giặm trên một nền nhạc vừa mềm mại, vừa du dương, uyển chuyển lại khi khoan, khi nhặt. Tùy theo môi trường diễn xướng và thói quen cảm thụ từng vùng mà làn điệu được biến hóa.

Ví và giặm có nhiều làn điệu khác nhau, nhưng nói chung “ví, giặm” là đặc sản của dân ca Nghệ - Tĩnh đã đi vào lòng người, hòa vào cộng đồng, để tỏ tình, trao duyên, để trải lòng mình, đồng cảm cùng nhau, cũng như với thiên nhiên, sông nước. Thế nên ví, giặm được các nhà nho, nhà khoa bảng tham gia biên soạn và thể hiện, nâng tầm giàu chất trí tuệ như bài: “Thác lời trai phường nón…”, “Thác lời gái phường vải”, “Văn tế sống hai cô gái Trường Lưu”… Chính nhờ thế nên ví, giặm Nghệ - Tĩnh đã vượt khỏi vùng quê trở thành di sản văn hóa thế giới.

Ví, giặm cùng với những làn điệu dân ca mà người dân Hà Tĩnh sinh sống bao đời trên vùng đất khắc nghiệt đã sáng tạo, hun đúc thành bản sắc văn hóa riêng cùng với nhiều di sản văn hóa vật thể, phi vật thể như sân khấu, lễ hội, phong tục tập quán, kiến trúc nhà ở, chùa chiền… mang thương hiệu vùng đất văn hiến.

Có thể nói, trong đói nghèo, lạc hậu, thiên tai, giặc giã nhưng người Hà Tĩnh không chịu khuất phục, luôn tìm tòi sáng tạo vươn lên với khát vọng sống cao đẹp. Tự hào người Hà Tĩnh có một đặc trưng văn hóa riêng, hài hòa, chân thật, tế nhị và bao trùm lên là tính nhân văn. Chính nhờ có truyền thống đó mà vùng đất này suốt chiều dài lịch sử của đất nước thời nào cũng sản sinh ra những anh hùng, những nhà văn hóa lớn. Đỉnh cao là Đại thi hào Nguyễn Du.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du.

Cụ Nguyễn Tiên Điền là ngôi sao sáng của dân tộc Việt Nam và của nhân loại. Phát huy bản sắc văn hóa dân gian, trên nền tảng nhân văn của người Hà Tĩnh với tư duy sáng tạo và trí tuệ uyên bác, Nguyễn Du đã đưa cái Tâm lên tầm nhân loại và xuyên suốt qua mọi thời đại. Cũng từ cái Tâm của con người Hà Tĩnh, Nguyễn Du đã quan sát và nhận biết, đã hòa nhập được với cái Tâm của mọi lớp người; đã nhìn thấu hiểu tận cùng những xung đột, những nghịch cảnh, những nỗi đau thương để thao thức, đồng cảm với họ và thức dậy lương tâm mọi người.

Tư tưởng nhân văn có cội nguồn văn hóa Hồng - Lam được cách tân, mới mẻ, sáng tạo làm nên tác phẩm Truyện Kiều chứa đựng ở trong đó hàng trăm số phận con người, để rồi có được sức truyền cảm lạ thường đến như vậy. Cụ đã đem thơ vào tiểu thuyết, đưa dân ca ví, giặm vào thơ để thăng hoa có được tác phẩm Truyện Kiều bằng thơ, tác phẩm văn học sáng chói của nền thơ ca Việt Nam và của nhân loại.

Rất đáng mừng, với tri thức dân gian và nền văn hóa của quê hương, tiếp nối truyền thống cha ông, các thế hệ con em Hà Tĩnh hoạt động trên các lĩnh vực ở quê hương cũng như khắp mọi miền của đất nước và ở nước ngoài đã và đang tiếp tục phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp, luôn tìm tòi sáng tạo để vun đắp thêm giá trị nhân văn với những nét văn hóa riêng có của người Hà Tĩnh.

Chủ đề Đời sống văn hóa

Chủ đề Hội nghị văn hóa Hà Tĩnh

Đọc thêm

Cái duyên với Truyện Kiều

Cái duyên với Truyện Kiều

Truyện Kiều với chủ nghĩa nhân văn cao cả, nghệ thuật đặc sắc đã đến với nhiều quốc gia, dân tộc trên thế giới, thực sự mang nhiều giá trị xuyên thời đại. Trong niềm hãnh diện chung đó, những người con Hà Tĩnh nói chung và những người con xa quê nói riêng luôn tự hào, ngưỡng mộ Đại thi hào Nguyễn Du và nỗ lực lan tỏa Truyện Kiều với bè bạn gần xa.
Podcast truyện ngắn: Tình yêu của mẹ

Podcast truyện ngắn: Tình yêu của mẹ

Có những ký ức, cũng có thể phai mờ theo tháng năm. Nhưng có một điều, dù bão tố cuộc đời hay sự khắc nghiệt của thời gian cũng không thể nào xóa nhòa, đó chính là tình yêu của mẹ.
Podcast tản văn: Nồng nàn hoa sữa

Podcast tản văn: Nồng nàn hoa sữa

Với nhiều người, hoa sữa không chỉ là mùi hương, mà còn là ký ức tuổi trẻ. Nồng nàn hoa sữa đưa ta về miền hoài niệm ngọt ngào.
Những người làm cho cổ vật biết nói chuyện

Những người làm cho cổ vật biết nói chuyện

Trong nhịp sống hiện đại, tại Hà Tĩnh, vẫn có những con người lặng lẽ tìm về quá khứ qua từng món đồ xưa cũ. Từ niềm đam mê của mình, họ miệt mài trong hành trình bảo tồn, lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống.
Podcast Tản văn: Mùa thu và nỗi nhớ

Podcast Tản văn: Mùa thu và nỗi nhớ

Những buổi chiều thu như giăng mắc vào lòng ta những nỗi nhớ, mang đến cảm giác thanh bình và tĩnh lặng, để yêu hơn cuộc sống này...
Lấp lánh ánh đèn Trung thu xưa và nay

Lấp lánh ánh đèn Trung thu xưa và nay

Đèn Trung thu là một phần không thể thiếu trong dịp lễ dành cho thiếu nhi ở Việt Nam. Qua thời gian, đèn Trung thu có nhiều thay đổi, từ thủ công truyền thống sang hiện đại, hòa quyện nét xưa và nay.
Podcast truyện ngắn: Chuyện về cây táo không kết trái

Podcast truyện ngắn: Chuyện về cây táo không kết trái

Khi cây đào nở bừng sắc đỏ hồng, cúc vàng rực rỡ trải thảm dưới nắng sớm, thì cây táo chỉ âm thầm đâm chồi, chắt chiu từng tia nắng, từng giọt mưa... Mình chẳng cần phải giống ai, chỉ cần sống tử tế và kiên nhẫn, điều kỳ diệu tự khắc sẽ đến.
Bảo tồn dân ca ví, giặm gắn phát triển du lịch, xây dựng NTM

Bảo tồn dân ca ví, giặm gắn phát triển du lịch, xây dựng NTM

Dân ca ví, giặm không chỉ là những làn điệu, câu hát mà còn là tiếng lòng, là ký ức của bao thế hệ người dân Nghệ Tĩnh. Việc bảo tồn, phát huy các giá trị của dân ca ví, giặm trong đời sống đương đại là nhiệm vụ luôn được đặt lên hàng đầu.
Cảnh đại dương gây sửng sốt

Cảnh đại dương gây sửng sốt

Cuộc thi Nhiếp ảnh gia Đại dương 2025 ghi lại vẻ đẹp và sự mong manh của biển cả qua những khoảnh khắc sống động và ám ảnh.
 Podcast truyện ngắn "Khu vườn mùa thu"

Podcast truyện ngắn "Khu vườn mùa thu"

Mùa thu đi qua, hương quả chín lại nồng nàn trong những khu vườn quê, gợi nhắc bao kỷ niệm tuổi thơ. Không chỉ là ký ức, nơi ấy còn chất chứa bao tình cảm gia đình thiêng liêng...
 Podcast tản văn “Gặt lúa mùa thu”

Podcast tản văn “Gặt lúa mùa thu”

Những ngày này, bà con nông dân đang khẩn trương thu hoạch vụ lúa hè thu. Từng hạt vàng ấy chất chứa bao nhọc nhằn nhưng trên gương mặt những người dân quê vẫn ngời niềm vui...
Podcast Tản văn: Câu cá rô đồng

Podcast Tản văn: Câu cá rô đồng

Câu cá rô đồng là một hoạt động dân dã, gắn liền với tuổi thơ của nhiều bạn nhỏ ở vùng nông thôn Việt Nam. Tản văn “Câu cá rô đồng” của tác giả Trần Văn Lan vẽ nên một bức tranh chân thực ở làng quê những ngày tháng Chín.
Podcast: Mùa chanh

Podcast: Mùa chanh

Mùa thua hoạch chanh gắn với kỷ niệm tuổi thơ, là một phần ký ức quê hương rất đỗi thân thương, để ai đi xa vẫn còn nguyên vẹn một miền thương nhớ.
“Mưa đỏ”- Dòng ký ức bi tráng và lời nhắc nhở hôm nay

“Mưa đỏ”- Dòng ký ức bi tráng và lời nhắc nhở hôm nay

Có những bộ phim không chỉ để xem, mà còn để suy ngẫm. Có những thước phim không chỉ để khóc, mà còn để sống có trách nhiệm hơn. Bộ phim Mưa đỏ ra mắt đúng dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 chính là một tác phẩm như thế.