Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

(Baohatinh.vn) - Người Hà Tĩnh có một đặc trưng văn hóa riêng, hài hòa, chân thật, tế nhị và bao trùm lên là tính nhân văn. Chính nhờ có truyền thống đó mà vùng đất này suốt chiều dài lịch sử của đất nước, thời nào cũng sản sinh ra những anh hùng, những nhà văn hóa lớn.

Văn hóa là nguồn lực để cấu thành sức mạnh truyền từ đời này sang đời khác của một cộng đồng, một dân tộc. Những giá trị về tư tưởng chính trị đều gắn liền với sự phát triển KT-XH ở mỗi quốc gia, mỗi cộng đồng, đều là những giá trị có nguồn gốc từ truyền thống văn hóa.

Có thể nói, những giá trị văn hóa và tinh thần, những ý tưởng sáng tạo từ mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên; mối quan hệ giữa cá nhân trong xã hội, từ cộng đồng dòng họ, bản làng đến cấp quốc gia đều có vai trò của văn hóa là “sức mạnh mềm” thúc đẩy sự phát triển.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Di tích khảo cổ học Phôi Phối - Bãi Cọi (Xuân Viên, Nghi Xuân) là nơi lưu giữ nhiều hiện vật của người Việt cổ từ hậu thời đá mới, đồng thau, văn hóa Sa Huỳnh đến thời Lý, Trần...

Các di chỉ tìm thấy chứng tỏ vùng đất Hà Tĩnh từ thời Vua Hùng dựng nước Văn Lang đã có tên là Cửu Đức, cư dân sống ở cộng đồng gồm các kẻ ở đồng bằng, nguồn ở miền núi, vạn ở ven biển tiếp nối từ bao đời từ nền văn hóa cổ đại đến các thời kỳ văn hóa Phùng Nguyên, Sơn Vi, Hòa Bình, Quỳnh Văn…

Người muôn nơi đã tụ về Hà Tĩnh gắn kết, đùm bọc yêu thương nhau trong cuộc sống, đã anh dũng, bất khuất chống thiên tai địch họa, cần cù, siêng năng, sáng tạo vươn lên để tồn tại và đứng vững; đóng góp xứng đáng vào công cuộc dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam.

Trong quá trình đó, người Hà Tĩnh đã sản sinh và gìn giữ những giá trị văn hóa đặc sắc, có tầm bác học nhưng lại bắt nguồn từ văn hóa dân gian, đậm đà sắc thái địa phương. Nguồn văn hóa ấy liên tục được sáng tạo, phát huy để ngày nay dù chưa sưu tầm hết nhưng cũng đã khẳng định được tính phong phú và đặc sắc, bao gồm tri thức dân gian, văn học dân gian, nghệ thuật dân gian, phong tục tập quán… Nguồn văn hóa này là mạch nguồn góp phần làm nên truyền thống lịch sử, văn hiến của con người và vùng đất Hà Tĩnh.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Tuy thiên nhiên khắc nghiệt nhưng người Hà Tĩnh đã biết sống hài hòa, biết cách chế ngự thiên nhiên, tạo ra đời sống tinh thần phong phú.

Sống trên một dải đất hẹp, thường xuyên bị thiên tai, gió tây nam (gió lào) khô nóng tràn qua, bão dông biển Đông ập vào, đất đai bị bào mòn, lũ lụt, hạn hán liên tục, người dân Hà Tĩnh phải chịu đựng, phải bươn chải, phải oằn mình chống đỡ để tồn tại và phát triển. Họ không khuất phục mà đã tìm ra nhiều phương thức để sống chung với thiên tai một cách thông minh và hợp lý. Họ đã tích lũy nên vốn tri thức phong phú, đa dạng từ đời này sang đời khác thành tri thức dân gian.

Tri thức dân gian rất phong phú và đa dạng, trong đó, tri thức thiên nhiên là: “Biết sự trời mười đời không đói”. Đã có những bài ca chứa đựng nội dung 24 tiết trời. Trong “Tình ca 24 tiết” có đoạn: “Tiết thanh minh hoa trổ/ Đến hạ chí chói chang/ Phơi ló cho khô rang/ Chất vô kho cho kịp/ Dè tiểu mãn lũ về…”. Thời tiết mưa nắng ảnh hưởng đến mùa màng, cuộc sống đã được đúc kết để biết trước, để đề phòng.

Ở vùng sông biển có Bài ca con nước: “Mồng năm, mười chín, Thìn sinh, Tỵ hồi… Mồng ba, mười bảy, Tỵ lại, Ngọ hoàn…”. Vùng núi thì có Nhật trình lên Vũ Quang: “Kẻ Mân, kẻ Quánh ngàn trùng/ Rừng sâu rào Trí, rào Trung coi chừng/ Kẻ Cồ, kẻ Nắng đã từng/ Nào ai ngược đến đêm rừng nhớ cho…”. Những bài ca về phong thổ không chỉ nói về địa lý mà còn nêu những đặc điểm sinh hoạt, ăn ở từng vùng: “Muốn ăn cơm nếp đỗ chà/ Muốn hỏi vợ đẹp thì ra Yên Hồ”; “Ai về Cửa Hội quê tôi/ Cá thu, cá nục, cá mòi quanh năm”…

Để tồn tại và phát triển trong cộng đồng cần có tri thức về cuộc sống. Đó là quan niệm về chuẩn mực đạo đức, về triết lý ở đời, về quy luật sinh tồn: “Sống gửi thác về”; “Người là hoa của đất”; “Người mần ra của, của không mần ra người”... Mỗi người có tính nết riêng, tính nết có thể thay đổi nhưng số phận là định mệnh: “Sống mỗi người một nết”; “Sống chết do số định”; “Chữa được bệnh chứ không chữa được mệnh”.

Của cải, chức vụ chỉ là nhất thời, dân mới là vạn đại. Sống phải đoàn kết, phải dựa vào cộng đồng: “Dại bầy hơn khôn độc”; “Sổng đàn tan nghé”… Quan niệm sống không phải chạy theo giàu sang phú quý mà phải sống sao cho xứng đáng làm người: “Sống nhục không bằng thác vinh”, “Tru chết để da. Người chết để tiếng”. Sống với nhau phải có nghĩa tình, không tham lam, không luồn lọt, gian giảo: “Đói cho sạch, rách cho thơm”, “Cây cao có trấy chín muồi/ Sèm thì chịu vậy của người không tham”…

Những tri thức dân gian được đúc kết thành ca dao, tục ngữ súc tích, thành những câu ca, điệu ví lan truyền trong dân gian khó mà sưu tầm, trích dịch hết. Thế mới biết người dân Hà Tĩnh giàu cảm xúc, sống nghĩa tình và có tri thức phong phú.

Khi nói đến vùng đất Xứ Nghệ thì không thể không cảm nhận, không nhắc đến kho tàng văn hóa dân gian mang đậm đà bản sắc địa phương được đúc kết, lưu truyền và phát huy dưới dạng thơ ca.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Dân ca ví, giặm - một loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo của người Hà Tĩnh.

Thơ ca dân gian rất nhiều thể loại. Đơn giản, dễ nhớ là đồng dao, những bài hát của trẻ con: “Nhảy lò cò/ Hò ra rả/ Rinh hòn đá/ Vá hòn than” v.v… Ca dao phổ biến thường dùng thể thơ lục bát hoặc lục bát biến thể, có khi thể văn năm chữ theo lời hát giặm: “Tui lên rú Nhật Lệ/ Mự lên rú Báu Đài/ Rút cơn mây cho dài/ Về ta chẻ mần hai/ Nón ta giữ lấy quai/ Trùng triềng mô được nữa/ Mô trùng triềng được nữa…”. Thể loại ca dao khác là vè, một thể loại văn kể chuyện. Có những bài vè được phổ biến, đặc trưng của xứ Hồng Lam như bài “Phụ tử tình thâm”. Rất nhiều bài vè có giá trị văn chương, đi vào lịch sử như: “Chúc thọ vua Tự Đức”, “Ký sương phụ tứ”…

Có thể nói, dân ca Nghệ - Tĩnh khá đa dạng, phong phú và gắn với âm nhạc đặc trưng của vùng thông qua các làn điệu ví, giặm. Ngoài ra còn có hát sắc bùa, hát xẩm, hát chèo cạn, hát ả đào (ca trù)… Khi nói đến thơ ca dân gian Hà Tĩnh thì đặc trưng là ví, giặm. Ví, giặm trên một nền nhạc vừa mềm mại, vừa du dương, uyển chuyển lại khi khoan, khi nhặt. Tùy theo môi trường diễn xướng và thói quen cảm thụ từng vùng mà làn điệu được biến hóa.

Ví và giặm có nhiều làn điệu khác nhau, nhưng nói chung “ví, giặm” là đặc sản của dân ca Nghệ - Tĩnh đã đi vào lòng người, hòa vào cộng đồng, để tỏ tình, trao duyên, để trải lòng mình, đồng cảm cùng nhau, cũng như với thiên nhiên, sông nước. Thế nên ví, giặm được các nhà nho, nhà khoa bảng tham gia biên soạn và thể hiện, nâng tầm giàu chất trí tuệ như bài: “Thác lời trai phường nón…”, “Thác lời gái phường vải”, “Văn tế sống hai cô gái Trường Lưu”… Chính nhờ thế nên ví, giặm Nghệ - Tĩnh đã vượt khỏi vùng quê trở thành di sản văn hóa thế giới.

Ví, giặm cùng với những làn điệu dân ca mà người dân Hà Tĩnh sinh sống bao đời trên vùng đất khắc nghiệt đã sáng tạo, hun đúc thành bản sắc văn hóa riêng cùng với nhiều di sản văn hóa vật thể, phi vật thể như sân khấu, lễ hội, phong tục tập quán, kiến trúc nhà ở, chùa chiền… mang thương hiệu vùng đất văn hiến.

Có thể nói, trong đói nghèo, lạc hậu, thiên tai, giặc giã nhưng người Hà Tĩnh không chịu khuất phục, luôn tìm tòi sáng tạo vươn lên với khát vọng sống cao đẹp. Tự hào người Hà Tĩnh có một đặc trưng văn hóa riêng, hài hòa, chân thật, tế nhị và bao trùm lên là tính nhân văn. Chính nhờ có truyền thống đó mà vùng đất này suốt chiều dài lịch sử của đất nước thời nào cũng sản sinh ra những anh hùng, những nhà văn hóa lớn. Đỉnh cao là Đại thi hào Nguyễn Du.

Tìm hiểu tri thức dân gian với văn hóa người Hà Tĩnh

Khu lưu niệm Đại thi hào Nguyễn Du.

Cụ Nguyễn Tiên Điền là ngôi sao sáng của dân tộc Việt Nam và của nhân loại. Phát huy bản sắc văn hóa dân gian, trên nền tảng nhân văn của người Hà Tĩnh với tư duy sáng tạo và trí tuệ uyên bác, Nguyễn Du đã đưa cái Tâm lên tầm nhân loại và xuyên suốt qua mọi thời đại. Cũng từ cái Tâm của con người Hà Tĩnh, Nguyễn Du đã quan sát và nhận biết, đã hòa nhập được với cái Tâm của mọi lớp người; đã nhìn thấu hiểu tận cùng những xung đột, những nghịch cảnh, những nỗi đau thương để thao thức, đồng cảm với họ và thức dậy lương tâm mọi người.

Tư tưởng nhân văn có cội nguồn văn hóa Hồng - Lam được cách tân, mới mẻ, sáng tạo làm nên tác phẩm Truyện Kiều chứa đựng ở trong đó hàng trăm số phận con người, để rồi có được sức truyền cảm lạ thường đến như vậy. Cụ đã đem thơ vào tiểu thuyết, đưa dân ca ví, giặm vào thơ để thăng hoa có được tác phẩm Truyện Kiều bằng thơ, tác phẩm văn học sáng chói của nền thơ ca Việt Nam và của nhân loại.

Rất đáng mừng, với tri thức dân gian và nền văn hóa của quê hương, tiếp nối truyền thống cha ông, các thế hệ con em Hà Tĩnh hoạt động trên các lĩnh vực ở quê hương cũng như khắp mọi miền của đất nước và ở nước ngoài đã và đang tiếp tục phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp, luôn tìm tòi sáng tạo để vun đắp thêm giá trị nhân văn với những nét văn hóa riêng có của người Hà Tĩnh.

Chủ đề Đời sống văn hóa

Chủ đề Hội nghị văn hóa Hà Tĩnh

Đọc thêm

Podcast tản văn: Tình yêu của mẹ

Podcast tản văn: Tình yêu của mẹ

Tình yêu của mẹ dành cho con như biển trời bao la. Bởi thế mà dẫu đi hết cuộc đời, trong trái tim con vẫn luôn ấp ủ bóng hình yêu thương của mẹ.
Podcast tản văn: Người giữ lửa

Podcast tản văn: Người giữ lửa

Người phụ nữ hôm nay vừa phải cân bằng việc nước và việc nhà, họ lặng lẽ biến hy sinh thành tự chủ, biến nhẫn nại thành sức mạnh, chúng ta cần phải biết ơn, trân trọng điều này.
Podcast tản văn: Mênh mang khói bếp

Podcast tản văn: Mênh mang khói bếp

Chiều buông tím nhạt trên mái tranh, bóng hoàng hôn chập chờn len lỏi qua từng rặng tre, nhẹ nhàng phủ xuống ngõ quê một màu thẫm buồn...
Podcast tản văn: Dòng sông ký ức

Podcast tản văn: Dòng sông ký ức

Đối với nhiều người, dòng sông quê hương gắn liền với những tháng ngày tuổi thơ hồn nhiên. Tản văn “Dòng sông ký ức” là một sự chiêm nghiệm về cuộc đời qua hình ảnh dòng sông.
Nâng cao nghiệp vụ cho hướng dẫn viên du lịch

Nâng cao nghiệp vụ cho hướng dẫn viên du lịch

Nâng cao nghiệp vụ hướng dẫn viên du lịch góp phần nâng cao chất lượng dịch vụ, hình ảnh và sức cạnh tranh của du lịch địa phương, góp phần phát triển du lịch Hà Tĩnh bền vững.
Ẩm thực Việt hấp dẫn top đầu thế giới

Ẩm thực Việt hấp dẫn top đầu thế giới

Việt Nam xếp thứ 4 trong danh sách những quốc gia có nền ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới năm 2025 theo xếp hạng của CN Traveller, vượt qua nhiều cường quốc như Pháp, Tây Ban Nha và Nhật Bản.
Lan tỏa tình yêu dân ca trên quê hương Đại thi hào Nguyễn Du

Lan tỏa tình yêu dân ca trên quê hương Đại thi hào Nguyễn Du

Hoạt động đưa dân ca ví, giặm vào trường học đã lan tỏa mạnh mẽ, sâu rộng ở Hà Tĩnh. Trong những giờ ngoại khóa, các tiết học âm nhạc do các nghệ nhân dân gian trực tiếp truyền dạy, nhiều học sinh có dịp thể hiện năng khiếu, niềm đam mê với những làn điệu ngọt ngào, sâu lắng.
Podcast truyện ngắn: Ngày trở về

Podcast truyện ngắn: Ngày trở về

Mùa thu năm 1954, Thủ đô Hà Nội rợp cờ hoa đón đoàn quân chiến thắng trở về. Niềm vui riêng hòa vào niềm vui chung, hạnh phúc của mỗi gia đình hòa trong hạnh phúc lớn lao của cả dân tộc.
Podcast tản văn: Lấp lánh những cánh chuồn

Podcast tản văn: Lấp lánh những cánh chuồn

Tản văn "Lấp lánh những cánh chuồn" của tác giả Nguyễn Hà Hải đưa người đọc trở về với miền ký ức tuổi thơ trong trẻo, gắn liền với hình ảnh chuồn chuồn và không gian làng quê thanh bình.
Podcast Tản văn: Ánh trăng đoàn viên

Podcast Tản văn: Ánh trăng đoàn viên

Trung thu về, khi trăng Rằm tháng Tám treo cao cũng là lúc lòng ta rung lên nhịp yêu thương. Hơn cả đèn hoa, đây là khoảnh khắc tìm về bình yên, để sum vầy bên người thân và sẻ chia hơi ấm.
G-DRAGON 2025 WORLD TOUR [Übermensch] Biểu tượng toàn cầu trở lại với chuyến lưu diễn được mong chờ

Từ VVIP đến GA: Hành trình cảm xúc độc bản cùng G-DRAGON 2025

Siêu concert G-DRAGON 2025 WORLD TOUR [Übermensch] diễn ra ngày 8/11 tại 8Wonder Ocean City sẽ chính thức mở bán vé vào ngày 7, 8 và 9/10, với mức giá từ 2 đến 8 triệu đồng mang đến cho khán giả hàng loạt đặc quyền hấp dẫn, hứa hẹn tạo nên cơn sốt săn lùng chưa từng thấy ngay khi mở bán.
Podcast Tản văn: Sắc màu Trung thu xưa

Podcast Tản văn: Sắc màu Trung thu xưa

Mùa thu về, mang theo không khí dịu nhẹ và bầu trời trong vắt. Với thế hệ 8x, khoảnh khắc ấy là cánh cửa mở về ký ức Trung thu, nơi có tuổi thơ giản đơn, ngập tràn tiếng cười và sắc màu mộc mạc.
Chuyện những người hóa thân vào cổ tích

Chuyện những người hóa thân vào cổ tích

Đêm trung thu, “chị Hằng”, “chú Cuội” luôn là niềm mong đợi của trẻ nhỏ. Họ là những người dùng “phép thần” hóa thân vào cổ tích, để ngày hội của tuổi thơ thêm lấp lánh sắc màu.